مسعود بارزانی در هفته پیش در مصاحبه با شبکه خبری بی بی سی از اراده دولت اقلیم کردستان عراق برای تمهید مقدمات استقلال و جدایی از عراق خبر داد. پیش از آن نیز از سخن وی در دیدار با جان کری مبنی بر شروع فصل جدیدی در تاریخ عراق این تصور را قوت بخشید که اتفاقاتی مهم در کردستان در شرف وقوع است.
رئیس اقلیم کردستان عراق پس از دیداری با نیکولای ملادنف، نماینده ویژه سازمان ملل در عراق تقاضا کرد تا سازمان ملل برای برگزاری همه پرسی در کرکوک بر اساس اصل ۱۴۰ قانون اساسی همکاری کند. اما حزب اتحادیه میهنی کردستان اعلام کرد : « دولت کردستان از نظر حقوقی و بر اساس قانون اساسی عراق نمی تواند در مناطق مورد مناقشه همە پرسی برگزار کند، زیرا در این مناطق باید سر شماری جمعیتی انجام گیرد. »
از آنجاییکه اصل ۱۴۰ قانون اساسی عراق هنوز اجرا نشده و در حالت تعلیق است از این رو مالکیت مناطق مورد اختلاف با دولت فدرال است.
بر مبنای برخی از گزارش ها مسعود بارزانی به پارلمان عراق دستور داده است طرح برگزاری همه پرسی برای استقلال را آماده کنند. معلوم نیست زمان برگزاری احتمالی همه پرسی کی خواهد بود. حتی اصل برگزاری آن نیز هنوز قطعی نشده اما رصد کردن رفتار و مواضع بارزانی نشان می دهد امکان وقوع آن گزینه ای جدی است.
به نظر می رسد بارزانی ها و دیگر مسئولان اقلیم کردستان عراق تهدید داعش را فرصتی برای تحقق رویای دیرینه خود دیده اند. البته مسعود بارزانی مدعی است با تهاجم دولت اسلامی عراق و شامات عملا عراق به سه منطقه تجزیه شده است و دیگر حفظ تمامیت ارضی عراق و غلبه بر شکاف های موجود امکان پذیر نیست. به باور وی کرد ها تا کنون بار ناکامی دولت مرکزی و درگیری عرب ها در عراق را کشیده اند و دیگر منفعتی در ادامه این وضع ندارند.
وی مالکی را نیز سرزنش می کند که مقصر مشکلات رخ داده است. اما درگیری بارزانی با مالکی از سالیان پیش و قبل از رویارویی با داعش شروع شد که بر سر نحوه اعمال قدرت و بخصوص فروش منابع نفتی عراق در کردستان بین آنها اختلاف نظر های جدی بوجود آمده بود.
مسعود بارزانی و نمایندگان کرد پیشاپیش مخالفت شان را با تمدید نخست وزیری مالکی اعلام کردند. بنابراین این احتمال وجود دارد که بعد از مشخص شدن نتیجه انتخابات پارلمانی عراق و پیروزی ائتلاف قانون به رهبری مالکی کرد ها نسبت به تحقق خواسته های شان در پیوستگی با دولت عراق دچار تردید شده بودند از این رو از فرصت گسترش نزاع های فرقه ای و تروریسم در عراق استفاده کرده اند.
صرف نظر از امکان پذیری یا نا پذیری تشکیل دولت مستقل کردستان ، چنین اتفاقی رویدادی مهم با پیامد های تعیین کننده سیاسی ، ژئوپلتیک ، اقتصادی و ژئو اتنیک خواهد بود. غلط نیست اگر بگوییم که یکی از بزرگترین رویداد بعد از جنگ جهانی دوم در خاور میانه خواهد بود که نقشه آن و موازنه قوا را تغییر خواهد داد. در ادامه به برخی از پیامد های مهم استقلال محتمل کردستان عراق پرداخته می شود:
تقویت تجزیه طلبی در منطقه
استقلال کردستان عراق تاثیرات پر دامنه ای در گسترش فعالیت های تجزیه طلبانه در بین کرد ها خواهد داشت. جدایی کرد های عراقی خواستی دیرینه بعد از جنگ جهانی اول و تشکیل کشور عراق بود. کرد های عراقی هیچگاه رضایت به در هم پیوستگی با عراق و خویشاوندی سیاسی و جعرافیایی با آن نداشتند. البته کردستان عراق بعد از جنگ اول خلیج فارس عملا از حوزه نفوذ دولت مرکزی عراق خارج شد و از سال ۲۰۰۳ به بعد نیز به صورت رسمی و قانونی از حق خودمختاری بهره مند گشت. اما از قرار معلوم کرد های عراقی بیشتر از فدرالیسم می خواهند و اصطکاک تقاضا های آنها با الزامات حکمرانی فدرال آنها را به سمت تجزیه سوق داده است.
تا کنون گرایش قوی در بین کرد های ایرانی و سوری برای تجزیه مشاهده نشده است. اما استقلال احتمالی کردستان عراق می تواند مشوق گروه های اپوزیسیون کرد در فاصله گرفتن بیشتر از نیرو های مرکز گرا در ایران و تحریک آنان به سمت رویکرد استقلال خواهی شود.
تا کنون گروه های معروف کرد ایرانی موضع صریحی در این خصوص اتخاذ ننموده اند. اما رهبران کرد سوریه و بخصوص حزب ˈاتحادیه دمکراتیک کردستان سوریه از تصمیم دولت اقلیم خود گردان کردستان عراق استقبال نکردند.
ولی تصمیم یاد شده در افزایش شکاف بین کرد های ترکیه و دولت این کشور وتشویق آنها به اتخاذ اقدامی مشابه موثر خواهد بود. اما تا کنون تمایل جدی برای تشکیل دولت و ملت واحد کرد مشاهده نشده است و چنین امکانی در آینده پیش دیدنی وجود ندارد. خود اقلیم کردستان عراق نیز تمایلی برای این کار ندارد.
رویارویی با ایران
جمهوری اسلامی ایران شدید ترین مخالفت در بین کشور های خارجی را با تجزیه عراق و استقلال کردستان نشان داده است. این مخالفت فقط از سوی حکومت نیست بلکه اکثر گروه های سیاسی مخالف و نیرو های جامعه مدنی ایران نیز موضع مشابهی دارند. جلوگیری از تضعیف دولت مرکزی شیعه گرای عراق ، نگرانی از تقویت خط تجزیه در کردستان ایران و نزدیکی کردستان عراق به اسرائیل دلایل مهم مخالفت حکومت ایران هستند. عبداللهی معاونت آسیا و آفریقای وزارت خارجه به بارزانی هشدار داد و اعلام کرد ایران همه تلاشش را برای مخالفت با استقلال کردستان عراق انجام خواهد داد.
تیره شدن روابط با ایران با توجه به مناسبات حسنه کرد های عراقی با ایران اعم از زمان حکومت پهلوی و جمهوری اسلامی دشواری هایی را برای کرد های عراقی پدید می آورد و یکی از حامیان مهم شان را از دست می دهند. چنین اتفاقی منجر به نا امن شدن مرز های شرقی کردستان عراق می شود. البته در عین حال فرصتی نیز برای گروه های مخالف کرد و بخصوص پژاک فراهم می سازد.
تیرگی روابط با ترکیه
استقلال احتمالی کردستان عراق دولت ترکیه را به سمت افزایش سخت گیری بر علیه ترک های ترکیه و تیره شدن روابط با کردستان عراق سوق می دهد. بولنت آرینچ»، معاون نخست‌وزیر ترکیه مخالفت شدید دولت آنکارا با اعلام جدایی منطقه کردستان از عراق را اعلام کرد. حتی ممکن است ترکیه عملیات ایذائی نظامی نیز انجام دهد. با توجه به حضور تجاری پر رنگ ترکیه در کردستان عراق هزینه های تیره شدن روابط برای کرد های عراقی بالا خواهد بود. در سالیان اخیر بازرانی روابط نزدیکی با ترکیه داشته است. اما مخالفت ترکیه به شدت ایران نبوده است.
تعارض با شیعیان عراق
کرد ها از تاریخ تشکیل دولت عراق تا کنون رابطه خوبی با شیعیان داشته و با هم همسو بوده اند. اگر چه مذهب کرد ها سنی است اما به دلایل گرایش ناسیونالیستی و عرب محورانه سنی های عراق با آنها رابطه خوبی نداشته اند. بر همین مبنا مسعود بارزانی از آیت الله سیستانی خواست تا برای حل بحران سیاسی عراق وارد شود. اما آیت الله سیستانی به درخواست وی پاسخ مثبت نداد و تلویحا از اقلیم کردستان به خاطر بهره برداری از بحران کنونی و بخصوص در شرایط خروج ترکمن ها و اقلیت های مذهبی از کرکوک انتقاد کرد. موضع آیت الله سیستانی تقریبا موضع جامعه شیعی عراق را بازتاب می دهد که پذیرای استقلال کردستان نیست. بنابراین این عامل نیز باعث می شود تا کرد های عراقی یکی از متحدان اصلی همجوار خود را از دست بدهند.
انزوای جهانی
تا کنون فقط نخست وزیر اسرائیل از استقلال کرستان حمایت کرده است . البته لیبرمن وزیر خارجه این کشور تصریح کرد که استقلال کردستان قرار گرفتن در برابر عمل انجام شده است اما دولت متبوع وی کمکی به دولت اقلیم کردستان عراق برای استقلال نخواهد کرد. به نظر می رسد نگرانی از تقابل با آمریکا باعث عقب نشینی دولت اسرائیل شده است. ولی در کل اسرائیل از تشکیل دولت های غیر عرب و قدرت گرفتن آنها در خاور میانه استقبال می نماید. دولت آمریکا رسما با استقلال کرستان مخالفت کرده است. اتحادیه اروپا موضع مشابهی دارد. اتحادیه عرب نیز شدیدا مخالف است. السیسی رئیس جمهور مصر استقلال کرستان عراق را فاجعه بار خواند. دولت های ایران ، ترکیه و سوریه نیز با این رویداد مخالفت جدی دارند . روسیه وچین هنوز موضع صریحی نگرفته اند اما بعید است آنها نیز موافقتی نشان دهند. بنابراین در صورتی که دولت اقلیم کردستان عراق طرح استقلال را جلو ببرد با انزوای فراگیر جهانی و منطقه ای مواجه می شود. سازمان ملل نیز این اقدام را به رسمیت نخواهد شناخت.
مشکلات اقتصادی
رونق نسبی کردستان عراق در سالیان گذشته ناشی از ثبات وروابط خوب اقتصادی با همسایگان و حضور مناسب در شبکه مبادلات منطقه ای بوده است. البته دولت اقلیم دکردستان عراق در سال گذشته از بحران مالی رنج برده است. عدم فروش نفت در حد انتظار و همچنین عدم تصویب بودجه سالانه ۲۰۱۴ عراق ، عدم ارسال سهم اقلیم کردستان از این بودجه و قطع حقوق کارمندان اقلیم کردستان از سوی دولت مرکزی دلایل از عمده ترین دلایل بحران مالی در اربیل است.
حال استقلال کرستان عراق و بالتبع انزوای برخواسته از آن کردستان عراق را از مزیت های کنونی محروم خواهد ساخت . همچنین از کمک مالی دولت عراق نیز به صورت دائمی محروم خواهد شد. مناسبات تجاری و اقتصادی منطقه ای و جهانی نیز کاهشی ملموس می یابد . البته دولت اقلیم کردستان بر روی فروش نفت حساب کرده است. اما می توان انتظار داشت که تهدید دولت مرکزی عراق به شکایت از مشتریان بالقوه اجازه استفاده مناسب به اقلیم کردستان عراق نخواهد داد و آنها مجبور می شوند نفت را در بازار های سیاه و با بهای کم بفروشند.
افزایش بی ثباتی در منطقه
در صورتی که دولت مستقل کردستان عراق تشکیل شود آنگاه کشمکش های آن با ترکیه و ایران زیاد خواهد شد. دولت مرکزی عراق نیز بعد از خلاص شدن از بحران موجود سراغ آنها خواهد آمد . این سمتگیری فرقی نمی کند که سنی ها و یا شیعه ها کدامیک در بحران عراق پیروز می شوند. ناسیونالیسم عربی در عراق مشکل اصلی کردستان مستقل خواهد بود. این عوامل در کنار حساسیت اعراب و تقابل گرایش های افراطی اسلام گرا و جهادی با گروه های کرد عراقی باعث بی ثباتی در کردستان عراق و همچنین افزایش تنش های منطقه ای می شود.
با توجه به پیامد های فوق چشم انداز مناسبی پیش روی استقلال کردستان عراق دیده نمی شود. شاید توجه به آنها باعث گردد که رهبران اقلیم کردستان عراق به وضعیت کنونی که عملا با استقلال تفاوت زیادی ندارد رضایت دهند. همچنین این تصور قوت یابد که ادعای استقلال خواهی بارزانی صرفا کارت بازی برای اعمال فشار بر دولت فدرال عراق باشد.
برایند قوا در عراق ، خاور میانه و جهان پذیرای استقلال کردستان عراق نیست. این رویکرد حداقل در کوتاه مدت قابل تغییر نیست. ممکن است تداوم بحران سیاسی در عراق و نا امیدی از پیدا کردن راه حل در میان مدت تجزیه این کشور را به واقعیتی گریز نا پذیر تبدیل سازد. اما در حال حاضر چنین توافقی وجود ندارد و بر عکس نوعی اجماع نسبی مشاهده می شود که استقلال کردستان شرایط منطقه و عراق را بد تر خواهد کرد.
در عین حال بعید به نظر می رسد غرب و جامعه جهانی در صورت برگزاری همه پرسی و تشکیل دولت مستقل عراق به اقدام تقابلی روی آورند. اما مخالفت و منزوی سازی فشار زیادی به دولت مستقل احتمالی در کردستان عراق وارد خواهد ساخت.
