ایمن الظواهری رهبر القاعده در روز های گذشته از مسلمانان هند برای پیوستن به شاخه جدید التاسیس این گروه اسلام گرای افراطی در شبه قاره هند دعوت کرد. این دعوت و فعالیت شاخه القاعده در هند فرصت مناسبی است که چرایی رشد اسلام گرایان جهادی مورد توجه قرار بگیرد. در این مطلب ریشه های نظری و اجتماعی موضوع مورد بحث قرار می گیرد. ابعاد سیاسی و امنیتی آن موضوع نوشته ها و تحلیل های زیادی بوده است.
اما توجه لازم پیرامون وجه جامعه شناختی این موضوع نشده است. در واقع این واقعیت بخوبی شکافته نمی گردد که گروه های بنیاد گرا در کشور های اسلامی دارای پایگاه اجتماعی بوده و روند رو به رشدی را در سالیان اخیر پیموده اند. این مسئله باعث می شود تا مهار و کنترل فعالیت های مخرب آنها از دشواری ها و پیچیدگی های بیشتری برخوردار شده و توجه به مواجهه فرهنگی و نظری اهمیت پیدا نماید.
ایمن الضواهری از مسلمانان هند ، گجرات ، اسام ، احمد آباد وکشمیر می خواهد تا پیام جهانی بن لادن را اجابت نمایند به جهاد مقدس بر علیه کفار ، آزادی سازی سرزمین های اشغال شده جهان اسلام و احیای نظام خلافت بپردازند.
تصریح می کند شاخه جدید یک روزه بوجود نیامده و محصول فعالیت دو ساله است و با یاد آوری سنت القاعده در تشویق وحدت در بین اسلام گرایان جهادی ضرورت همکاری بین گروه های مسلمان مسلح برای تقابل با غرب به عنوان مصداق کفر در دنیای کنونی را برجسته می سازد.
تلاش الظواهری اقدامی راهبردی برای جذب نیرو از نزدیک به پانصد میلیون مسلمان در هند، بنگلادش، کشمیر و پاکستان است. این اقدام منجر به رشد القاعده می شود که توانسته است بعد از ضربه سنگین کشته شدن بن لادن خود را بازیابد. اکنون شمار اعضاء، تعداد سلول های عملیاتی ، قلمرو جغرافیایی و منابع مالی القاعده در مقایسه با گذشته افزایش یافته است. مرکز ثفل فرماندهی ارشد اکنون در یمن است . اما زیر شاخه های آن در عربستان سعودی، افغانستان، پاکستان، مصر، لیبی، مغرب، سومالی، سودان ، بنگلادش ، فیلیپین، سوریه، عراق ، کردستان عراق، مالزی، ازبکستان، اوگاندا، مالی فعال هستند. حتی سلول های وابسته به القاعده در کشور های غربی چون بریتانیا، آمریکا، آلمان، آلبانی، فرانسه ،ایتالیا ،اسپانیا و … حضور دارند. در کل تخمین زده می شود القاعده در صد کشور جهان نیرو های متشکل دارد که البته اکثر آنها به جای عملیات مستقیم در کشور های شان نقش پشتیبان برای مرکز فرماندهی را دارند. در هسته مرکزی در حدود هزار نفر عضویت دارند اما وقتی شبکه ، سلول ها و هواداران در نظر گرفته شوند،آنگاه تعداد کل نیروها چند صد هزار نفر می گردد. این اندازه برای یک گروه تروریستی زیاد است و عمق استراتژیک آن را در دنیا گسترش می دهد.
رشد اسلام گرایان افراطی فقط محدود به القاعده نیست بلکه گروه های مشابه که قائل به مقابله خشونت آمیز با دشمنان اعم از کفار، مشرکان . کفار هستند ( مانند داعش رقیب القاعده و جریان انشعابی از آن) ، سلفی های معتقد به مبنا قرار دادن شریعت در شکل تاریخی اش به عنوان مبنای قانونگذاری را در بر می گیرد. همچنین به آنها باید نفراتی از حاشیه نشین ها و یا افراد ناراضی در کشور های غربی را نیز افزود.
در یک دسته بندی کلی می توان کلیه نیرو هایی را که دارای شرایط زیر هستند را در دسته اسلام گرایان افراطی قرار داد که جمعیت آنها در سال های اخیر در دنیا و بخصوص کشور های اسلامی رو به ازدیاد گذاشته است:
• تلفیق دین و دولت به شیوه اجباری
• قائل به ماموریت آسمانی برای دولت
• اعتقاد به حکومت اسلامی فقه محور که شرایط زمانی و ماکنی را در نظر نمی گیرد و دیدگاهی نص گرا دارد
• رجوع به گذشته و احیای مناسبات صدر اسلام به جای اصلاح دینی با هدف رشد وترقی کشور های اسلامی و نگاه به آینده
• کاربست مبارزه مسلحانه و جهاد به معنای قتال به عنوان راهبرد عملی
• دشمنی با غرب و انتساب همه مشکلات به ان
• یهودی ستیزی
در این میان بخشی از شهروندان اروپایی که برخی از انها نسل دوم مهاجران مسلمان و یا دورگه هستند در گرم کردن بازار اسلام گرایان جهادی نقش مهمی ایفا کرده اند. برخی از آنها افرادی هستند که به عصیان در برابر مناسبات حاکم برخاسته اند. جمعی دیگر از افرادی هستند که به حاشیه جامعه رانده شده اند. برخی نیز از افراد بزهکار و یا دارای مشکلات روانی و شخصیتی هستند. این جریان که برخی از انها تمایل زیادی به اعمال خشونت و توحش دارند در گسترش حوزه عملیاتی اسلام گرایان افراطی تاثیر غیر قابل انکاری دارند اگرچه شمار آنها در مقطع فعلی از چند هزار نفر تجاوز نمی کند اما تاثیر کیفی آنها خیلی بیشتر از اثرگذاری کمی است.
اما مولفه اصلی وجود پایگاه در کشور های اسلامی برای دیدگاه های جهاد گرا است. در واقع ناکامی نوگرایان و اصلاح گرایان دینی در کنار شکست پروژه های نوسازی جوامع یاد شد ،فضا را برای رشد دیدگاه های بنیاد گرا مساعد ساخته است. رواج بیشتر فقر ، فساد ، بی عدالتی ، تبعیض و اختناق در کشور های اسلامی باعث شده است تا بخشی از نیرو های جوان با نا امیدی از گرایش های متجدد و توسعه گرا گوش به صدا های بنیاد گرایان بسپارند که نوستالوژی نظام خلیفه گری و مدینه فاضله صدر اسلام را به آنها یاد آوری می کنند.
ناکامی بهار عربی در تحقق مطالبات مردم و بخصوص جوانان و عدم تغییر در مناسبات سیاسی عامل مهمی در سوق دادن برخی از جوانان به سمت بیراهه بنیاد گرایی است. شکست اخوان و مقابله خشونت آمیز دولت پسا مبارک با آنها نیز بیشتر دیدگاهی را تقویت کرد که توسل به جهاد وتقابل مسلحانه را جایگزین مبارزات سیاسی می نماید.
تعالیم سید قطب بیش از گذشته در عمل رواج یافته است تا سازماندهی و جهاد برای ساقط کردن حکومت های غیر الهی تبدیل به ارزشی مقدس برای جوانان شود تا همه هستی خود را بر سر این راه بنهند.
گروه‌های تندرو اسلامی از اندیشه‌های جهادی، مخالفت با استفاده از عقلانیت متعارف در تفسیر قرآن، تکفیرگرایی سید قطب بهره های زیادی برده و می برند.
تاکید آنها بر قران تنها به تمرکز بر جهاد و قتال در شکل ظاهری آن و گسترش دامنه مفهومی کفر به مخالفان عقیدتی و هویتی تقلیل یافته است و از این رویکرد برای ساختن چارچوب ایدئولوژیک و هویت طالبانه خود استفاده می کنند. تکیه انها بر ظاهر آیات است و نظرات افرادی چون صالح سریه و شکری مصطفی را وجهه همت خود قرار داده اند.
صالح سریه کاربرد روش‌های عقلانی و فلسفی در فهم کتاب و سنت را نتیجه‌ی دور شدن از مسیر سلف می‌دانست که ناشی از فلسفه‌ی یونانی، هندی و فارسی بود؛ در حالی که صحابه مطالب و مسائل دینی را با ایمان و تسلیم و بدون تعمق و تحقیق می‌پذیرفتند. شکری مصطفی نیز به تقدم نقل بر عقل، پایبند بود. شکری از علم، تعبیر به «فتنه» می‌کند و علم را سبب سرکشی و طغیان و بی‌نیازی بشر معرفی می‌کند.
فصل مشترک این دیدگاه ها صرف نظر از تفاوت در دامنه و میزان استفاده از خشونت، اهمیت احیای نظام خلافت به عنوان حکومت الهی و غیر بشری است تا فقط احکام خداوند که به ظاهر شریعت و سبک زیست در جزیره العرب در چهارده قرن گذشته تنزل می یابد، در جامعه حاکم شود.
رشد این دیدگاه ها از زاویه ای مشکلات نو گرایان وسنت گرایان در کشور های اسلامی را نیز بازتاب می دهد. سنت گرایان در بین نسل های جدید متدین ریزش داشته اند. نظرات آنها و تلقی شان از اسلام که با خشونت سازگار نیست و جهاد را امر تدافعی و حداقلی بشمار می آورند نتوانسته است تا جامعه هدف اسلام گرایی را در تمامیتش قانع سازد. نوگرایان نیز در ایجاد هویتی که دینداری را با الزامات مدرنیته پیوند دهد نیز توفیق بزرگی نداشتند. بنابراین بحران هویت و فرار از حس سردرگمی باعث می شود تا هویت بنیاد گرایی بخشی از نسل جدید را چونان ذرات از هم جدایی در قالب هویتی مشترک پیون دهد.
واکنش به میراث عصر استعمار ، حس تحقیر شدگی ، سودای بازگشت به گذشته ای با شکوه که اینک رویایی بیش نیست ،حس برتری طلبی ،ماجراجویی و در عین حال دستیابی ساده به موقعیت های بالای سیاسی و مدارج قدرت نیز به نوبه خود بازار خوبی را برای اسلام گرایان جهادی فراهم ساخته اند تا تور های شان را پهن کنند.
توجه به این مسائل برای از بین بردن ریشه های تفکر اسلام گرای افراطی که با مطلق نگری نسبت به نص وظاهر متن و عدم نگاه یکپارچه از ذات و جوهره دین اسلام فاصله می گیرد، ضروری است. حملات نظامی ، پرتاب موشک و بمباران و اقدامات سیاسی و تنبیهی می تواند حداکثر اجازه ندهد بنیاد گرایان بر مناطق مسلط شوند و انها را به فعالیت زیر زمینی ، تروریستی و مخفیانه سوق می دهد اما در زوال این تفکر و جلوگیری از بازسازی و رشد دوباره آن موفقیتی ندارد.
اصلاح دینی و ابزار های فرهنگی و بخصوص ابطال راه هایی که تاویل های بنیاد گرایانه و خشونت طلبانه از قران را بدون توجه به سیاق مطرح می سازند، حوزه هایی هستند که می تواند تقاضای موجود برای بنیاد گرایی را به نحو چشمگیری کاهش دهد.
در این میان برخورد اصولی و جلوگیری از برخورد های دوگانه اهمیت مضاعفی دارد . نمی توان داعش را محکوم کرد و با آن جنگید اما در عین حال از همکاری شیعیان افراطی که شهروندان سنی را می کشند، استقبال کرد. نمی توان چشم بر جنایت های بشار اسد بست و فقط فجایع گروه های اسلام گرای جهادی در سوریه را دید. نمی توان از گروه هایی مانند داعش استفاده مقطعی کرد و به ناگاه که خطر آنها زیاد شد به مقابله پرداخت. این برخورد های غیر منسجم و تبعیض آمیز خود مشوق رشد گروه های بنیاد گرا است.
