انتخابات دوازدهمین دوره ریاست جمهوری ویژگی های مختلفی داشت و اتفاقات غیر منتظره ای در آن رخ داد. انتخابات ها هر چقدر هم از محتوی واقعی خالی باشند، باز فرصت های کم نظیری برای شناخت آخرین وضعیت تحولات جامعه و محک خوردن الگو های نظری در بوته فکت ها و رخداد های عینی هستند. این خصیصه در ایران به دلیل دشواری ارزیابی های دقیق از تحولات زیر پوستی جامعه و فضای بسته سیاسی و اجتماعی پر رنگ تر است.
شاید بتوان گفت مهمترین پسامد انتخابات ۹۶ مستقل از رقابت دو جناح حکومت، برجسته شدن سیاست به عنوان خواست اول جامعه ایران است. اهمیت این گزاره آنجایی بیشتر معلوم می شود که بعد از سرکوب خونین جنبش سبز و به محاق رفتن این جنبش و تغییرات در عرصه سیاسی بعد از خرداد ۹۲، این تصور در مقیاسی وسیع مطرح بود که دیگر سیاست مطالبه اصلی مردم ایران نیست و سیاست زدایی مسیری است که قطار جامعه ایران بر روی آن حرکت می کند. بسیار گفته شد که مسئله اصلی مردم اقتصاد است و بخصوص نسل های جدید میانه ای با سیاست ندارند.
اما آنچه در رقابت های انتخاباتی ریاست جمهوری و فضای دو قطبی آن پدیدار شد، عکس این تصور را به نمایش گذارد. روحانی موقعی توانست از رقبای اصول گرای خود پیشی بگیرد، که حرکت خود در مسیر سیاست را شتابی بالا و دور از انتظار بخشید. افزایش فاصله دیدگاه های سیاسی او با وضعیت موجود و مخالفت با مواضعی که چهره کلاسیک نظام بر آنها استوار شده است، روحانی جدیدی را خلق کرد که تفاوت های انکار ناپذیری با گذشته داشت. اگرچه روحانی کماکان در حلقه نخبگان نظام جمهوری اسلامی است و از آن خارج نشده ،اما در موقعیتی متفاوت با قبل از انتخابات ایستاده است.
روحانی در انتخابات ۹۶ بدون آنکه وعده های اقتصادی چشمگیری مطرح کند، عمدتا بر خواست های سیاسی جامعه و زیر سئوال بردن دیدگاه های مورد نظر بخش مسلط قدرت مانور داد. درک این واقعیت موقعی ساده تر می شود که به یادآورد رقبای اصول گرای وی عمدتا بر روی مطالبات اقتصادی و وعده های پوپولیستی و مردم فریب سرمایه گذاری کردند. غلط نیست اگر بگوییم سخنان روحانی در همدان که بعد از مناظره دوم انجام شد، سبب گشت به یک باره حرکتی مقطعی در همه بخش های جامعه ایران شکل بگیرد. نیرو های معترض وضع موجود بپا خواستند و در ائتلافی نانوشته با همسویی موضعی و اعلام نشده علیه کاندیدای مدافع وضع موجود ،سمت گیری کرده و در این مرحله از حیات سیاسی کشور، ریاست جمهوری روحانی را فایده مند بشمار آورند. تاکیدات مکرر روحانی بر آزادی ، در کنار حمله به افراطی ها و خشونت طلبان، فضای انتخابات را گرم کرد. پاسخگویی به سخنان انتقادی خامنه ای که اقدامی کم سابقه در جمهوری اسلامی است ،به برخی از تردید ها در خصوص آمدن به پای صندوق های رای پایان داد. کم نبودند کسانی که شعار روحانی در خصوص اینکه در صورت تداوم ریاست جمهوری از هیچکس برای تحقق مطالبات ملت نخواهد ترسید ،را به پای عزم وی برای ایستادگی در برابر نهاد ولایت فقیه و دست اندازی هایش به قوه مجریه تفسیر کردند. برخورد تهاجمی او با اصول گرایان افراطی و اعلام مواضعی چون « مقابل تحمیل تحریم های اقتصادی می ایستد» ،«با حصر و زندان مخالف است»، «جلوی فضای امنیتی در دانشگاه ها را می گیرد »، « اعتراض به تبعیض های مذهبی»و «هشدار های متعدد که مخالفان درون حکومتی اش می خواهند دوباره با شکست وی دور جدیدی از غارت اموال عمومی و سخت گیری های سیاسی و فرهنگی را رقم بزنند»، امید آفرین ظاهر شد.
روحانی در مناظره سوم با طرح مواضعی صریح و متمایز، چشم اندازی از تلاش برای تغییرات سیاسی را ترسیم کرد و تفاوت نگاه های سیاسی اش با اردوگاه رقیب را برجسته ساخت که دیدگاه های رهبری را نمایندگی می کرد . او با حمله به ابراهیم رئیسی که هنر وی فقط زندان و اعدام است،حتی از تابو های نظام عبور کرد و پرهیز اصلاح طلبان در برخورد انتقادی با دهه شصت را نیز شکست . همراهی تلویحی وی با اعتراض ها به جنایت اعدام های دسته جمعی در سال ۶۷ ، نه تنها اصول گرایان را عصبانی کرد بلکه حتی انتقاد غیر مستقیم کسانی چون حسن خمینی را نیز برانگیخت.
مجموعه این مواضع باعث شد تا تمایز او با رئیسی در حدی جلوه کند که اکثریت نیرو های سیاسی معترض و بدنه اجتماعی حامی آنها قانع شوند که برای دو دوره ای کردن ریاست جمهوری روحانی با انگیزه های مختلف فعالانه وارد میدان شوند. کمتر کسی پیش از انتخابات با توجه به جو راکد سیاسی و کارنامه ضعیف دولت یازدهم انتظار داشت که فضای انتخاباتی چنین با نشاط شود و روحانی با فاصله زیاد بر کاندیدای همسو با نهاد ولایت فقیه غلبه کند.
تجزیه و تحلیل رای های روحانی آشکار می سازد که او تقریبا رای اکثریت قریب به اتفاق بخش های مختلف جامعه ایران را کسب کرد. شکاف جنسیتی، جغرافیایی، مذهبی، قومی و روستا- شهر، چندان در انتخاب او فعال نشد. اما چه چیزی باعث شد تا این مجموعه متنوع و چه بسا ناهمگون در حمایت از تداوم ریاست جمهوری روحانی وحدت یابد؟
سیاست پاسخ این سئوال است. بار دیگر معلوم شد که خواسته اصلی گرایش های مختلف جامعه ایران تغییرات سیاسی است و این مساله را در تحقق دیگر خواسته های شان و دگرگونی در حوزه های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی، بایسته می دانند. در واقع هر فردی در درون و بیرون ساختار قدرت ، فرصت طرح مواضع سیاسی فاصله دار با نظم مستقر، گفتمان کلاسیک جمهوری اسلامی و دیدگاه های ولی فقیه را پیدا کند ،مورد اقبال قرار می گیرد. هر چقدر این فاصله بیشتر باشد ، اگر در چارچوبی عقلانی و منطقی ریل گذاری شود، به همان میزان قابلیت بالاتری برای بسیج اجتماعی علیه وضعیت موجود خواهد داشت.
در ظرف دو هفته، آرایش سیاسی و اجتماعی جامعه چنان دستخوش دگرگونی شد که تداوم آن باعث تغییر موازنه قوا می شد. ازاینرو رهبری در ایام تبلیغات انتخاباتی و در واکنش به عبور روحانی از محدوده های مورد نظر، واکنشی نشان نداد و صبر کرد تا هیجانات انتخاباتی فروکش کند و سپس مبادرت به موضع گیری انتقادی کند.
در نیمه دوم ماه اردیبهشت این واقعیت بار دیگر نمایان شد که وضعیت به ظاهر مستحکم بلوک قدرت پوسته سست بنیادی بیش نیست که در سایه اختناق، سرکوب و فضای امنیتی و نبود اپوزیسیون مقتدر استمرار یافته است. وضعیت سیاسی و موازنه قوا بشدت شکننده است و ظرف چند هفته می تواند جنبش اعتراضی گسترده و شبه انقلابی شکل بگیرد.
دلیل اصلی واکنش خشم آلود خامنه ای و شتابزدگی وی در کنترل روحانی ، نگرانی از بازگشت دوباره سیاست به خواست اصلی جامعه است. اکنون بعد از یک دوره رکود، تمایلات و خواست های سیاسی مجددا فعال شده و به سطح جامعه بازگشته اند.البته تضمینی نیست که این آمادگی و حضور لزوما به نتیجه رسیده و تداوم یابد. اما دستکم تا اطلاع ثانوی دوباره “امید به تغییر” در شریان های جامعه به حرکت در آمده است. دوقطبی در منازعات بلوک قدرت بالا گرفته و عرصه را برای نقش آفرینی مردم به لحاظ بالقوه مساعد ساخته است. تمهیدات مختلف خامنه ای و نیرو های همسو از سال ۹۲ به بعد در مسیری به جریان یافت که سیاست به حاشیه برود. ولی اکنون مشاهده می کنند که علی رغم همه ترفند ها ، سرکوب های سخت و نرم و اقدامات مهندسی شده باز دوره دیگری از تغییر خواهی سیاسی در متن جامعه شکل یافته است.
البته ساده اندیشی است که انتظار داشت در این فضا مشکلات ساختاری و ریشه ای سیاست در ایران حل شود، اما تغییرات سیاسی اگر در قالب فرایند نگریسته شود، آنگاه تشدید تنش ها در درون هیات حاکمه و برجسته شدن شکاف تجدید نظر طلب ها با محافظه کاران در درون نظام سیاسی ،فرصت کنش سیاسی اپوزیسونل خلق می کند. گرم شدن فضای سیاسی حکم رابطه آب و ماهی برای اپوزیسیون و منتقدان وضع موجود را دارد. اگر زندگی سیاسی دچار طراوت و نشاط نباشد، موقعیتی برای تحرک سیاسی و مصاف با ساخت قدرت مطلقه ایجاد نمی شود. گوناگونی مدل های گذار به دمکراسی و شرایط پیچیده سیاسی ایران ، تحول سیاسی مثبت را در درون بستر پیشبینی ناپذیر قرار می دهد که در استفاده از بزنگاه ها می توان امیدوار بود که دستگاه سرکوب در نقطه ای با خیزش حساب شده جامعه دچار انفعال شده و قافیه را ببازد. از این رو فعال شدن فضای سیاسی این امکان را در درون خود می پرورد که پیچیدگی ها و ژرفای سیاست در ایران به سمت گشایش های سیاسی پایدار و تضعیف ساختار استبدادی دگرگون شود.
به قول دکتر محمود سریع القلم توسعه سیاسی محل تقارن منافع یک گروه یا گروههایی از یک سو و منافع و مصالح عمومی از سوی دیگر است. در انتخابات ۹۶ این اتفاق به نحوی بارز رخ داد و ازاینرو حرکت به سمت توسعه سیاسی ، پیامد طبیعی و منطقی پیروزی روحانی است. در این شرایط مخالفان سیاسی و نیرو های جامعه مدنی به طور نسبی در وضعیت بهتری برای استیفای حقوق خود قرار دارند. همچنین نیاز روحانی به حفظ پایگاه مردمی برای خنثی سازی کارشکنی های بخش مسط قدرت ،باعث می شود تا بازار سیاست همچنان پر رونق باقی بماند. رویارویی روحانی- خامنه ای مستقل از اینکه ابعاد آن چقدر است ،دو تعریف متفاوت از نظام جمهوری اسلامی را برجسته می سازد. دیگر بر خلاف برجام اشتراکات آنها بر اختلافات شان تقدم ندارد. شخصیت جدید روحانی که محصول واکنش های اجتماعی نیرو های معترض در فضای انتخاباتی است، نوع دیگری از مشارکت ورقابت سیاسی ، مبنای مشروعیت سیاسی، قشربندی اجتماعی و نگاه فرهنگی را بازتاب می دهد. این فضا دیگر اعتدال نیست بلکه بازگشت دیگری به پروژه اصلاحات سیاسی است که بر خلاف راهبرد جدید اصلاح طلبان در کم رنگ کردن حوزه منازعه با نهاد ولایت فقیه، ابایی از علنی ساختن اختلافات با ولی فقیه و ایستادگی حداقل در سطح کلامی ندارد.
نتیجه فعال شدن سیاست، ظهور دوره دیگری از رویارویی مردم سالاری با اقتدار گرایی است که انتخاب هایی را پیشروی فعالان سیاسی قرار می دهد. به تعبیر فوکویی ساز و کار قدرت باید در عرصه مناسبات نیرو تحلیل شود. وی به درستی توضیح می دهد که نه حاکمان و نه گروه هایی که نهاد های دولتی را اداره می کنند و نه گروه هایی که تصمیمات اقتصادی مهم را اتخاذ می کنند ،هیچیک اداره کننده شبکه قدرتی نیست که در جامعه عمل می کند. (۱) قدرت در شکل دینامیک خود برایند موضعی تاکتیک های گروه های متعددی اعم از جریان حاکم ومقاومت نیرو های مخالف و تحت سلطه هست که در سطح محدودی عمل می کند. هر جا که قدرت وجود دارد مقاومت هم لاجرم ظهور می یابد، ازاینرو تحرک سیاسی فضا را برای بر هم خوردن این تعادل و اثرگذاری کانون های مقاومت بر سامانه کلان سیاسی و در نهایت تغییر و تحول مثبت هموار می سازد . فعلیت این رویداد نیازمند به جریان افتادن ماشین سیاست و سمت گیری کنشگران سیاسی خواهان تغییر به سمت آن است، تا اعمالی متناسب با خواسته های شان را سازمان دهند و موقعیت خود را در عرصه سیاسی بهبود ببخشند.
در عین حال باید توجه داشت وجهی از سرنوشت منازعات سیاسی، محصول ذهنیت و فضای روانی کنشگران سیاسی است که تا چه میزان دستخوش ناامیدی شوند و یا فضا آنها را ترغیب کرده و با تقویت اراده و حس خودباوری به سمت حرکت سوق داده شوند. سلطه سیاسی حاکم تشویق کننده رکود سیاسی است و به انحاء مختلف می کوشد تا سیاست زدایی و کنش پذیری در شریان های جامعه جاری شود. در سال های گذشته سیاست زدایی در ایران فقط از سوی عاملان ( ایجنت ها) نهاد ولایت فقیه و اغلب اصول گرایان ترویج نشده است، بلکه پارادایم های ” تحول خواهی محافظه کار “، ” توسعه آمرانه” و ” همکاری با استبداد در برابر دشمن خارجی و تهدید تجزیه” که با میدان داری اغلب اصلاح طلبان پارلمانتاریست، ملی گرا های افراطی ، برخی از چپ های ضد امپریالیسم (سنتی) و معدودی از روشنفکران دنبال شده و می شود ، نیز به نوبه خود آب به آسیاب این حرکت ریخته اند.در این چارچوب ناخشنودی و اعتراض برخی از اصلاح طلبان به مواضع روحانی متاخر قابل درک است.
در مجموع به نظر می رسد فصل داغ دیگری از سیاست در راه است. نقطه عزیمت آن انتخابات ریاست جمهوری دوازدهم بود که پتاسنیل خلق شده ، موازنه قوای موجود و مناسبات سرحدی کانون های مختلف و متضاد قدرت را بر هم زده تا رویارویی دو قطب منازعه موقعیت آینده سامان سیاسی را شکل دهد. در این فضا نیرو های دمکراسی خواه و مدافع توسعه سیاسی امکان نقش آفرینی پیدا کرده اند و نوع رفتار آنها در تثبیت و یا تغییر مناسبات موجود قدرت تاثیرگذار خواهد بود.
منبع: کتاب اراده به دانستن، نویسنده میشل فوکو، مترجمان: نیکو سرخوش، افشین جهاندیده، نشر نی، ۱۳۹۱، ص ۱۱۰
