فروردین ۹۲ مصادف با بیست چهارمین سالروز برکناری غیر قانونی آیت الله منتظری از قائم مقامی رهبری است. این اتفاق مهم عرصه را برای رهبری خامنه ای مساعد ساخت. در آن هنگام هیچکس و از جمله خود سید علی خامنه ای فکر نمی کرد قرار است او جایگزین آیت الله منتظری شود. در آن روزگار در بین مقامات عالی رتبه جمهوری اسلامی ، خامنه ای از نزدیک ترین اشخاص به فردی بود که روزگاری در جمهوری اسلامی ” امید امام و امت” نامیده می شد.
علی رغم اینکه مطالب و مباحث زیادی در خصوص چگونگی این اتفاق نوشته شده و کلیت ماجرا روشن است اما هنوز حقیقت ماجرا به صورت کامل و همراه با جزئیات معلوم نیست. به عنوان مثال روشن نیست نقش سید احمد خمینی دقیقا تا چه میزان بوده است؟ آیا نامه های نوشته شده ۶ فروردین و ۸ فرودین و یا پیام به مهاجران جنگ تحمیلی نوشته خود آیت الله خمینی است؟ آیا وی املا کرده و سید احمد انشاء کرده است؟ یا اساسا آیت الله خمینی در جریان این نامه نگاری ها نبوده است؟
تحقیقات و اطلاعات تازه افقی به روی کشف تمامیت حقیقت ماجرا باز می کند.
معمولا دو تصور پیرامون چرایی حذف آیت الله منتظری از بلوک قدرت وجود دارد. نخست ماجرای مهدی هاشمی و سپس مخالفت با اعدام های گسترده مخالفین سیاسی در سال ۱۳۶۷ . اما بررسی عمیق و همه جانبه روشن می سازد که این دو عامل در اصل روایت های مشهور غلط هستند. این دو رویداد موقعیت آیت الله منتظری در داخل بلوک قدرت را ضعیف کرد و رابطه وی و آیت الله خمینی که تا سال ۱۳۶۵ مستحکم و در بین صاحب منصبان ارشد نظام نزدیک ترین بود ، را به سمت تیرگی فزاینده برد. اما رشته مودت و نزدیکی بین آنها پاره نشد. در ماجرای پرونده مهدی هاشمی و اعترافات وی مدارس و مجموعه های تحت نظر آیت الله منتظری جمع گشت و همچنین سعی شد از وی در بین نیرو های هوادار حکومت مشروعیت زدایی شود. منتها هدف آیت الله منتظری نبود. بلکه دور کردن نیرو های نزدیک وی حداقل در آغاز ماجرا مد نظر بود.
آیت الله منتظری پس از تثبیت جریان خط امام در سال ۱۳۶۰ به مرور از دو جناح حاکمیت فاصله گرفت. ابتدا تضاد وی با جناح راست حزب جمهوری اسلامی زیاد شد . کم کم جامعه مدرسین حوزه علمیه قم که انتظار داشت حوزه های علمیه و بخش های قضائی حکومت را در دست بگیرد ، آیت الله منتظری را مانع خودش دید. اما پس از تجزیه جریان خط سوم به مرور از سال ۱۳۶۴ به بعد رابطه جناح چپ نیز با آیت الله منتظری به هم خورد. از این مقطع به بعد که آهنگ انتقادات آیت الله منتظری از عملکرد قوای سه گانه شتاب یافت. جناح راست نیز که با بخش مسلط قدرت و بخصوص دولت مهندس موسوی مشکل داشت، انتقاداتش را فرو خورد و سعی کردند به شکل تاکتیکی به آیت الله منتظری نزدیک شود. البته موتلفه و بخصوص تیم بادامچبان –لاجوردی- پرورش بشدت با آیت الله منتظری مشکل داشتند.
آیت الله منتظری فرد جناحی نبود و رابطه اش را با افراد مختلف و از جناح های گوناگون تنظیم کرده بود. اما در عین حال مستقل عمل می کرد . همچنین تشکیلات خاص خودش را داشت و به بهیچوجه خود را در اختیار هیچ فرد و گروهی قرار نداده بود وبا صراحت ، شجاعت و صداقت حرف هایش را می زد. این مساله باعث نگرانی دو جناح بود که در صورت رسیدن به رهبری وی قادر است نیروی خاص خودش را داشته باشد و آنها نتوانند حول وی انحصار سیاسی ایجاد نمایند. در این میان کانون حساسیت طرفین برادران هاشمی بودند. مهدی هاشمی بیشتر مورد حمله بود. به باور آنها این دو برادر توان تشکیلاتی بالا داشتند و می توانستند مستقل از دو جناح ، نیرو های سیاسی حول آیت الله منتظری جمع نمایند. همچنین مدارس آیت الله منتظری در قم طلاب زیادی داشت و این مسئله نفوذ آیت الله منتظری در حوزه علمیه را عمقی استراتژیک بخشیده بود. بنابراین در آن مقطع کوشش شد تا پیرامون آیت الله منتظری خلوت گردد و توانایی وی در تشخیص مستقل مسائل و اداره دفتر و جریان مجزا زیر سئوال برود. تا او در نهایت مجبور شود وابسته به جناح های سیاسی و کارگزاران ارشد موجود گشته و کادر مستقل و متمایزی نداشته باشد. سید احمد خمینی در سال ۱۳۵۹ طی نامه ای ناخشنودی خود از تشکیل بیت و دفتر توسط آیت الله منتظری را بیان داشته بود و به صراحت گفته بود: «… مساله دیگر دفتر آیت الله منتظرى است که دیگر این تماشائى است ، آخر شما دفتر مىخواهید چه کنید، اگر مطلبى دارید خود بفرمائید و اگر مطلبى است که باید غیر بگوید خود آن شخص از قول شما بگوید، همه مىگویند این دفتر یک تقلید باطل از دفتر امام است .»(۱)
البته لازم به ذکر است نخستین برخورد از سوی جریان های حکومتی با آیت الله منتظری بعد از درگیری جناح راست سازمان مجاهدین انقلاب اسلامی ( باقر ذوالقدر،حسین فدائی، نجات) با مهدی هاشمی روی داد. محسن رضایی نیز در آن زمان جانب آنها را گرفت. بر این اساس مهدی هاشمی وی را به نفاق متهم ساخت که راهنمای چپ می زند ولی راست می پیچد. در سال ۱۳۶۱ بیت آیت الله منتظری از سوی اطلاعات سپاه شنود گذاری شد و این رویه بعد ها توسط وزارت اطلاعات ادامه یافت. حتی برخی از کار کنان دفتر وی چون غلامعلی دری نجف آبادی برای سال ها منبع و مخبر اداره اطلاعات قم بود.
بنابراین اگرچه تنش با آیت الله منتظری بالا گرفت و میزان تاثیر گزاری او در حاکمیت کاهش یافت اما کماکان وزنه ای موثر بود. مراجعات آیت الله خمینی در مسائل فقهی به وی ادامه داشت. همچنین عفو زندانیان بعد از وقفه ای کوتاه در اختیار او قرار گرفت. دیدار های مسئولیت عالی رتبه مملکتی و نظامی با وی به صورت منظم صورت می پذیرفت. در خاطرات هاشمی رفسنجانی آمده است که بعد از پذیرش صلح با عراق که به زعم آیت الله خمینی نوشیدن جام زهر بود ، وی به آیت الله منتظری پیشنهاد می کند برای تقویت موضع رهبری، پیشنهاد راهپیمایی بیعت با امام را مطرح سازد و آیت الله منتظری نیز این اقدام را انجام می دهد و در نهایت با ابتکار آیت الله منتظری مانور حمایت از آیت الله خمینی صورت می پذیرد تا این پیام به جامعه منتقل شود که موقعیت او تضعیف نشده است.
اعتراض آیت الله منتظری به اعدام های فراگیر زندانیان وابسته به سازمان مجاهدین خلق و چپ کمونیستی روابط را متشنج ساخت. اما آن جریان به احتمال زیاد مخالفین دیگری نیز در درون حکومت داشت که در نهایت در نیمه راه متوقف شد. بعد از پایان اعدام ها ، آیت الله خمینی مسئولیت عفو زندانیان باقی مانده را به آیت الله منتظری سپرد و اکثریت آنها در ۲۲ بهمن ۱۳۶۷ از زندان ها آزاد شدند. در پاییز ۱۳۶۷ هر دو با هم ملاقات کردند. حتی آیت الله خمینی با هادی هاشمی نیز در سال ۱۳۶۷ دیدار کرد و به وی توصیه نمود که مواظب آیت الله منتظری باشد. بنابراین هیچ سند معتبری وجود ندارد که آیت الله خمینی در آن مقطع در فکر برکناری و یا جایگزینی آیت الله منتظری بوده است.
آیت الله منتظری در مهر ماه ۱۳۶۵ قبل ار دستگیری سید مهدی هاشمی به صراحت طی نامه ای از آیت الله خمینی خواست اگر او ساده اندیش پنداشته می شود ، او را از سمتش برکنار کنند. اما آیت الله خمینی چنین نکرد و حتی در دیداری که با آیت الله منتظری پس از پخش اعترافات مهدی هاشمی از تلویزیون داشت او را برج بلند اسلام نامید.
در ۵ بهمن ۱۳۵۷ بخشنامه عفو و تخفیف مجازات محکومین دادگاه های انقلاب و عمومی با تایید آیت الله منتظری به قوه قضائیه ابلاغ شد. (۲)
بررسی دقیق سیر حوادث آشکار می سازد که ماجرا از سخنرانی ها و اعلام موضع آیت الله منتظری به مناسبت دهمین سالگرد انقلاب در بهمن ۱۳۵۷ شروع می شود. یعنی تقریبا دو ماه پیش از ماجرای برکناری آیت الله منتظری و ۴ ماه قبل از فوت آیت الله خمینی این اتفاق رخ می دهد که در حکم تیر خلاص زدن به رابطه بحرانی دو همراه قدیمی بود.
همانگونه که توضیح داده شد رابطه آنها مشکل دار بود ولی دارای فراز و نشیب بود و هنوز رشته مودت گسسته نشده بود. چه بسا اگر مواضع انتقادی آیت الله منتظری در ۲۲ بهمن ۱۳۶۷ مطرح نشده بود ، نامه های موسوم به ۶/۱ و ۸/۱ نیز منتشر نمی گشتند و آیت الله منتظری دومین رهبر تاریخ جمهوری اسلامی می شد.
البته جریان هایی از دیر باز مخالف رهبری آیت الله منتظری بودند. بخش خشونت طلب جناح راست با محوریت لاجوردی ، اطلاعات سپاه با محوریت ذوالقدر ، جامعه مدرسین حوزه علمیه قم ، وزارت اطلاعات و جناح چپ ( خط امام ) نیز در سال آخر عمر آیت الله خمینی به این حرکت پیوستند.
بررسی عملکرد آیت الله خمینی و سیر برخورد های وی نشان می دهد او به یک باره به موضعگیری های حذفی روی نیاورده است. بلکه جریان هایی به شکل مستمر و منظم روی وی کار کرده اند تا در نهایت او پس از یک تاخیر زمانی برخورد علنی و نهایی را انجام داده است. این موضوع کاملا در مورد بنی صدر و خانه نشین کردن آیت الله شریعتمداری صدق می کند.
اما نکات مهم سخنان آیت الله منتظری در سخنرانی ۲۲ بهمن چه بود؟ ابتدا ایشان مصاحبه ای با ستاد بزرگداشت مراسم دهمین سالگرد دهه فجر داشتند. مصاحبه کننده محمد جواد مظفر بود و در دی ماه ۱۳۶۷ این مصاحبه انجام شد. برخی از پاسخ های آیت الله منتظری با دیدگاه های مرسوم و نظرات رسمی حکومت تفاوت آشکار داشت. ایشان در این مصاحبه نکات زیر را مطرح کردند:
عدم موفقیت انقلاب به دلیل شعار دادن فراموش کردن ارزش های اولیه ، کنار زدن نیرو های عاقل و فعال مردم ، بها ندادن به مردم
ضرورت استفاده از اجتهاد پویا برای تطبیق احکام شرعی با پیشرفت های اجتماعی و اقتصادی
ترجیح حفظ ارزش های اخلاقی و انسانی بر نفس حکومت، ارزشها و اهداف اصولى انقلاب ، ملاک و اصل باید باشد نه حکومت کردن به هر قیمت
غیر قانونی بودن شورای مصلحت و لزوم اجرای قانون اساسی
ضرورت تحول در ساختار حوزه های علمیه و شناخت طلاب از علوم جدید
دفاع از اقتصاد آزاد و کنار گذاشتن تصدی گری توسط دولت در حوزه اقتصاد و ایفای نقش نظارتی
دفاع از نهضت های آزادی بخش و مبارزه با آمریکا در جهان
دادن آزادی به خبرگان برای اظهار نظر تا بحث های کارشناسی در اختیار ولی فقیه قرار بگیرد و وی درک درستی از موضوعات مختلف داشته باشد
ضربه زدن افراط و تفریطها و خود محوریها و انحصار طلبیها و خط بازیها و گروه گرائیها و حق کشیها و بى عدالتیها و بى اعتنائى به مردم و ارزشهاى اصیل به انقلاب
نگرانی از فاصله گرفتن جوانان از انقلاب
ضرورت ایجاد تحول در مدیریت انقلاب (۳)
در این مصاحبه کاملا موضع انتقادی آیت الله منتظری و ضرورت تحول و تغییر در سیاست های کلان نظام پیدا است. او در دیدار با مسئولین ستاد جذب کمک های مردمی به جبهه ها موضع انتقادی نسبت به جشن های ده سالگی جمهوری اسلامی گرفت. فرازی از سخنان ایشان بشرح زیر است:
” اگر جشن برای یادآوری اهداف و آرمان های اصیل انقلاب باشد و یک سری برنامه های آموزنده و سازنده تدارک شود به نحوی که همه ملت با ایمان و شوق برای ساختن و عمران کشور بسیج شوند و صدا و سیما و روزنامه ها در اختیار اینگونه برنامه ها باشد و افراد بتوانند هر نظر و فکر سازنده و یا آموزشی و انتقادی دارند منعکس کنند تا مردم رشد فکری پیدا کنند و به یاد اهداف انقلاب شعار های آن و خون شهدا و چاره جویی برای رفع کمبود ها و تهیه برای مقابله با دشمنان اسلام بیفتند جشن ها خوب است ولی اگر صرف چراغانی نمودن با این همه کبود برق و خاموشی زیاد و گلباران نمودن و آذین بستن خیابان ها و مجسمه سازی و … و کلا یکسری کار های تشریفاتی بدون محتوی باشد اینگونه جشن گرفتن با آن همه کمبود در کشور و خرابی زیاد که هنوز در شهر های مرزی است بعلاوه چند میلیون آواره جنگی ،کمبود دارو در بیمارستان ها و داروخانه ها و کلا کالاهای مورد نیاز کار خلافی است. بخصوص اگر دست اندرکاران این جشن ها فرمانداری ها و شهرداری ها باشند. در این صورت دنیا شاید به ما بخندد و محکوم کند. (۴)
این سخنان مورد انتقاد بخش هایی از حاکمیت و از جمله دفتر آیت الله خمینی قرار گرفت. اما در عین حال این سخنان آیت الله منتظری در تیتر اول روزنامه های وقت و حتی روزنامه جمهوری اسلامی منتشر شد. در این ایام جمعی از طلاب رزمنده نیز با ایشان ملاقات کردند. اما آیت الله منتظری دیدگاه انتقادی اصلی اش را در سخنرانی روز ۲۲ بهمن اظهار داشت. وی در دیداری که با بخش هایی از مردم داشت چنین گفت : ”
انقلاب اسلامی ایران تحولی عظیم بود که همه دنیا را تکان داد و موجی در جهان ایجاد کرد که طنین انقلاب را به دور ترین نقاط جهان رساند. … این مسئله که هر کس باید اعمال خود را محاسبه و اشتباهات خویش را جبران کند در بین مردم و مسئولان باید وجود داشته باشد و با بررسی اعمال گذشته و شناخت نارسائی ها و اشتباهات در پی برطرف کردن نواقص و رفع اشتباهات برآیند و از خطا های سیاسی نیز باید توبه کنیم. اکنون که درآستانه دومین دهه انقلاب اسلامی قرار داریم شایسته است عملکرد ده سال گذشته خود را مورد بررسی قرار دهیم و حساب کنیم چه کرده ایم و چه می خواهیم بکنیم نه اینکه با برنامه های سرگرم کننده تعریف از خود و ثناگویی و مدح یکدیگر را گول بزنیم . … ما باید روحیات و شعار های اول انقلاب را زنده کنیم و بدنبال احیای اتحاد و هماهنگی و ایثار و استقامت روز های پیروزی انقلاب باشیم. من نگفتم برای در دهه انقلاب جشن نگیریم بلکه مقصود از پرهیز از جشن بی محتوی و دوری از مظاهر گمراه کننده بود. بزرگداشت سالگرد پیروزی انقلاب و برپایی جشنی که همراه با بررسی گذشته و برنامه ریزی برای آینده باشد بسیار شایسته است. . در دهمین سالگرد انقلاب جشنی عاقلانه است که بیندیشیم که چه کرده ایم و تا چه اندازه به شعار های دوران انقلاب جامعه عمل پوشانده ایم و اهداف انقلاب را تا چه حد تحقق بخشیده ایم. باید از اشتباهات گذشته درس بگیریم زیرا در گذشته شعار هایی دادیم که بعضا اشتباه بود . بسیاری از شعار ها داده شد که عمل به آنها ممکن نبود و سبب شد وضع به صورتی در بیاید که خارجی ها از آمدن به ایران وحشت داشته باشند. … باید به جای افتخار به گذشته و شعار دادن در مورد آن به فکر جبران خطاهای گذشته باشیم. . ما در خیلی جاها لجبازی کردیم و به راهنمایی و وساطت افراد عاقل در گذشته توجه نمی کردیم . اکنون زمان آن است که لجاجت ها را رها کنیم. رسانه های گروهی و رادیو تلویزیون نباید خطی خاص داشته باشند و به صورت انحصاری در بیایند و در دست چند نفر باشند. زیرا اگر اینگونه باشد کار بجایی می رسد حرف من طلبه را هم که از اول انقلاب در کنار مردم و همراه با انقلاب اسلامی بوده ام سانسور می کنند . در آن صورت معلوم نیست با مردم چه خواهند کرد . بنابراین لازم است مردم و کسانی که انتقاد سازنده دارند آزادانه حرف های خود را بزنند زیرا یکی از اصلی ترین شعار های مردم در دوران انقلاب استقلال ،آزادی و جمهوری اسلامی بود و یکی از معنا های آزادی ، بیان اندیشه های مخالف در جامعه است. ” (۵)
در بخش های دیگر این سخنرانی آیت الله منتظری عفو زندانیان سیاسی از سوی آیت اله خمینی را گامی درست دانست و از هیات های گزینش خواست تندروی نکنند و اجازه دهند این افراد جذب اقتصاد و اجتماع بشوند. وی همچنین خواستار مساعد کردن فضا برای بازگشت نیروهای متخصص خارج از کشور شد . بر ضرورت تحول اساسی در مدیریت کشور تاکید کرد.
این سخنان آشکارا به معنای نگاه انتقادی به سیاست های گذشته نظام و ضرورت اجرای اصلاحات بود. این دیدگاه ها درست در نقطه مقابل دیدگاه های آیت الله خمینی قرار داشت که بر دفاع مطلق از درستی سیاست های گذشته تاکید داشت.
اما چند روز بعد آیت الله خمینی در پیامی که خطاب به مراجع روحانیون صادر نمود ضمن حمله به روحانیت سنتی و مخالف دخالت در سیاست تحت عنوان متحجرین ، به اظهارات آیت الله منتظری واکنش نشان داد و مخالفت خود را به صورتی تند بیان نمود. وی در این پیام سلمان رشدی را مرتد نامید. بخش هایی از سخنان وی که مربوط به بحث است به شرح زیر بیان می گردد:
” در یک تحلیل منصفانه از حوادث انقلاب خصوصا از حوادث ده سال پس از پیروزی باید عرض کنم که انقلاب اسلامی ایران در اکثر اهداف و زمینه ها موفق بوده است و بیاری خداوند بزرگ در هیچ زمینه ای مغلوب و شکست خورده نیستیم حتی در جنگ پیروزی از آن ملت ما گردید و دشمنان در تحمیل آنهمه خسارات چیزی بدست نیاوردند البته اگر همه علل و اسباب را در اختیار داشتیم در جنگ با اهداف بلندتر و بالاتری می نگریستیم و می رسیدیم ولی این بدان معنا نیست که در هدف اساسی خود که همان دفع تجاوز و اثبات صلابت اسلام بود مغلوب خصم شده ایم هر روز ما در جنگ برکتی داشته ایم که در همه صحنه ها از آن بهره جسته ایم ما انقلابمان را در جنگ بجهان صادر نموده ایم ما مظلومیت خویش و ستم متجاوزان را در جنگ ثابت نموده ایم ما در جنگ پرده از چهره تزویر جهانخواران کنار زدیم ما در جنگ دوستان و دشمنانمان را شناخته ایم ما در جنگ به این نتیجه رسیدیم که باید روی پای خود بایستیم ما در جنگ ابهت دو ابرقدرت شرق و غرب را شکستیم ما در جنگ ریشه های انقلاب پربار اسلامیمان را محکم کردیم ما در جنگ حس برادری و وطن دوستی را در نهاد یکایک مردمان بارور کردیم ما در جنگ به مردم جهان و خصوصا مردم منطقه نشان دادیم که علیه تمامی قدرتها و ابرقدرتها سالیان سال می توان مبارزه کرد، جنگ ما کمک به افغانستان را بدنبال داشت جنگ ما فتح فلسطین را بدنبال خواهد داشت جنگ ما موجب شد که تمامی سردمداران نظامهای فاسد در مقابل اسلام احساس ذلت کنند جنگ ما بیداری پاکستان و هندوستان را بدنبال داشت تنها تنها در جنگ بود که صنایع نظامی ما از رشد آنچنانی برخوردار شد و از همه اینها مهمتر استمرار روح اسلام انقلابی در پرتو جنگ تحقق یافت.
همه اینها از برکت خونهای پاک شهدای عزیز هشت سال نبرد بود همه اینها از تلاش مادران و پدران و مردم عزیز ایران در ده سال مبارزه با امریکا و غرب و شوروی و شرق نشأت گرفت . جنگ ما جنگ حق بر باطل بود و تمام شدنی نیست جنگ ما جنگ فقر و غنا بود جنگ ما جنگ ایمان و رذالت بود و این جنگ از آدم تا ختم زندگی وجود دارد چه کوته نظرند آنهایی که خیال می کنند چون ما در جبهه به آرمان نهایی نرسیده ایم پس شهادت و رشادت و ایثار و از خودگذشتگی و صلابت بیفایده است در حالیکه صدای اسلام خواهی آفریقا از جنگ هشت ساله ماست علاقه به اسلام شناسی مردم در آمریکا و اروپا و آسیا و آفریقا یعنی در کل جهان از جنگ هشت ساله ماست من در اینجا از مادران و پدران و خواهران و برادران و همسران و فرزندان شهدا و جانبازان بخاطر تحلیلهای غلط این روزها رسما معذرت می خواهم و از خداوند می خواهم مرا در کنار شهدای جنگ تحمیلی بپذیرد.
ما در جنگ برای یک لحظه هم نادم و پشیمان از عملکرد خود نیستیم راستی مگر فراموش کرده ایم که ما برای ادای تکلیف جنگیده ایم و نتیجه فرع آن بوده است ملت ما تا آن روز که احساس کرد که توان و تکلیف جنگ دارد به وظیفه خود عمل نمود و خوشا به حال آنانکه تا لحظه آخر هم تردید ننمودند، آن ساعتی هم که مصلحت بقای انقلاب را قبول قطعنامه دید و گردن نهاد باز به وظیفه خود عمل کرده است آیا از اینکه به وظیفه خود عمل کرده است نگران باشد؟ نباید برای رضایت چند لیبرال خود فروخته در اظهار نظرها و ابراز عقیده ها به گونه ای غلط عمل کنیم که حزب الله عزیز احساس کند جمهوری اسلامی ایران چیزی بدست نیاورده و یا ناموفق بوده است آیا جز به سستی نظام و سلب اعتماد مردم منجر نمی شود تأخیر در رسیدن به همه اهداف دلیل نمی شود که ما از اصول خود عدول کنیم همه ما مأمور به ادای تکلیف و وظیفه ایم نه مأمور به نتیجه اگر همه انبیاء و معصومین علیهم السلام در زمان و مکان خود مکلف به نتیجه بودند هرگز نمی بایست از فضای بیشتر از توانایی عمل خود فراتر بروند و سخن بگویند. و از اهداف کلی و بلند مدتی که هرگز در حیات ظاهری آنان جامه عمل نپوشیده است ذکری به میان آورند در حالیکه به لطف خداوند بزرگ ملت ما توانسته است در اکثر زمینه هایی که شعار داده است به موفقیت نائل شود ما شعار سرنگونی رژیم شاه را در عمل نظاره کرده ایم ما شعار آزادی و استقلال را بعمل خود زینت بخشیده ایم ما شعار مرگ بر آمریکا را در عمل جوانان پرشور و قهرمان و مسلمانان در تسخیر لانه فساد و جاسوسی آمریکا تماشا کرده ایم ما همه شعارهایمان را با عمل محک زده ایم البته معترفیم که در مسیر عمل موانع زیادی بوجود آمده است که مجبور شده ایم روشها و تاکتیکها را عوض نمائیم ما چرا خودمان و ملت و مسؤولین کشورمان را دست کم بگریم و همه عقل و تدبیر امور را در تفکر دیگران خلاصه کنیم. من به طلاب عزیز هشدار می دهم که علاوه بر اینکه باید مواظب القائات روحانی نماها و مقدس مآبها باشند از تجربه تلخ روی کار آمدن انقلابی نماها و بظاهر عقلاء قوم که هرگز با اصول و اهداف روحانیت آشتی نکرده اند عبرت بگیرند که مبادا گذشته تفکر و خیانت آنان فراموش و دلسوزیهای بی مورد و ساده اندیشیها سبب مراجعت آنان به پستهای کلیدی و سرنوشت ساز نظام شود من امروز بعد از ده سال از پیروزی انقلاب اسلامی همچون گذشته اعتراف می کنم که بعضی تصمیمات اول انقلاب در سپردن پستها و امور مهمه کشور به گروهی که عقیده خالص و واقعی به اسلام ناب محمدی نداشته اند اشتباهی بوده است که تلخی آثار آن براحتی از میان نمی رود گرچه در آن موقع هم من شخصا مایل به روی کار آمدن آنان نبودم ولی با صلاحدید و تأیید دوستان قبول نمودم و الان هم سخت معتقدم که آنان به چیزی کمتر از انحراف انقلاب از تمامی اصولش و هر حرکت به سوی آمریکای جهانخوار قناعت نمی کنند در حالیکه در کارهای دیگر نیز جز حرف و ادعا هنری ندارند.
امروز هیچ تأسفی نمی خوریم که آنان در کنار ما نیستند چرا که از اول هم نبوده اند انقلاب به هیچ گروهی بدهکاری ندارد و ما هنوز هم چوب اعتمادها فروان خود را به گروهها و لیبرالها می خوریم آغوش کشور و انقلاب همیشه برای پذیرفتن همه کسانی که قصد خدمت و آهنگ مراجعت داشته و دارند گشوده است ولی نه به قیمت طلبکاری آنان از همه اصول که چرا مرگ بر آمریکا گفتید چرا جنگ کردید چرا نسبت به منافقین و ضد انقلابیون حکم خدا را جاری می کنید چرا شعار نه شرقی نه غربی داده اید چرا لانه جاسوسی را اشغال کرده ایم و صدها چرای دیگر و نکته مهم در این رابطه اینکه نباید تحت تأثیر ترحمهای بیجا و بیمورد نسبت به دشمنان خدا و مخالفین و متخلفین نظام به گونه ای تبلیغ کنیم که احکام خدا و حدود الهی زیر سؤال بروند من بعضی از این موارد را نه تنها به سود کشور نمی دانم که معتقدم دشمنان از آن بهره می برند من به آنهایی که دستشان به رادیو و تلویزیون و مطبوعات می رسد و چه بسا حرفهای دیگران را می زنند صریحا اعلام می کنم تا من هستم نخواهم گذاشت حکومت بدست لیبرالها بیافتد، تا من هستم نخواهم گذاشت منافقین اسلام این مردم بی پناه را از بین ببرند، تا من هستم از اصول نه شرقی و نه غربی عدول نخواهم کرد، تا من هستم دست ایادی آمریکا و شوروی را در تمام زمینه ها کوتاه می کنم.”(۶)
محتوی این پیام برخورد تند با مواضع انتقادی آیت الله منتظری بود و شباهت های زیادی بین این نامه و نامه موسوم به ۶/۱ وجود دارد. در واقع بنیاد برکناری آیت الله منتظری احساس خطر بنیانگزار جمهوری اسلامی از تغییر سیاست های نظام و بازنگری در آنها در آینده بود. بنابراین دست بکار شد. البته از آنجاییکه این پیام یک متن مکتوب است و در ثانی نحوه نگارش آن نیز شباهت بالایی با سبک نگارش آیت الله خمینی ندارد ، عده ای معتقد هستند که این نامه توسط سید احمد خمینی نوشته شده است. در آن ایام آیت الله خمینی مریض احوال بود. اما هنوز سند و مدرک قابل اعتنایی در تایید این ادعا وجود ندارد.
همچنین در اواخر سا ل۱۳۶۷ آیت الله خمینی مواضع جنجالی فتوی قتل سلمان رشدی ، دستور مجازات زنی که در مصاحب با رادیو گفته بود که حضرت زهرا الگوی وی برای زندگی در شرایط کنونی نیست را صادر کرده بود و این علائم نشان می دهد وی در شرایط عصبی و موضع ستیزه جویانه به سر می برده است. سوابق قبلی هم نشان می دهد آیت الله خمینی در مجموع از عملکرد نظام راضی بوده و دیدگاه انتقادی را قبول نداشت بنابراین تا زمانی که مدارک معتبری بدست نیاید ،تفاوت فاحش بین دیدگاه انتقادی آیت الله منتظری و دفاع مطلق گرایانه آیت الله خمینی را باید دلیل عزل اولین و آخرین قائم مقام رهبری در جمهوری اسلامی دانست.
آیت الله منتظری بلافاصله پیامی صادر کرد و از آیت الله خمینی به خاطر دمیدن روحی نو به حوزه های علمیه و روحانیت تشکر کرد. آیت الله منتظری در این پیام ضمن همراهی با مواضع آیت الله خمینی در خصوص محکوم کردن روحانیت غیر انقلابی کوشید حساسیت ها را کم کند و نگذارد این پیام به معنای تقابل رهبری با وی تحلیل شود. او حتی از مواضع انتقادی اش عقب نشینی کرد. اما باز تاکید کرد که حفظ انقلاب در گرو حفظ نیرو های دلسوز و معتقد و دور نگاه داشتن افراد فرصت طلب است. او همچنین بر ضرورت استفاده از نیرو های متخصص باز تاکید نمود.
اما این پیام علنی آیت الله منتظری کارساز نیفتاد. مخالفانش دست بکار شده بودند. سید احمد خمینی که از دیر باز مشکلات بسیار با آیت الله منتظری داشت فعال شده بود. وی از آیت الله منتظری در نیمه دوم سال ۱۳۶۷ خواسته بود طی نامه ای به آیت الله خمینی خواستار بازنگری در قانون اساسی شود. اما آیت الله منتظری مخالفت می کند و طی نامه ای به آیت الله خمینی در تاریخ ۲۰/۰۹/۱۳۶۷ دلایل مخالفتش را بیان می کند. این موضوع ظاهرا به محاق می رود تا اینکه آیت الله خمینی در اردیبهشت ۱۳۶۸ دستور تشکیل هیات بازنگری قانون اساسی را می دهد. شواهدی وجود دارد که سید احمدی خمینی و نیرو های همسویش در جناح چپ در اندیشه تصاحب رهبری آینده بوده اند. زهرا مصطفوی خواهر سید احمد خمینی بعد ها طی مصاحب های فاش نمود که سید احمد خمینی از سال ها قبل برنامه برای رئیس جمهوری داشته است اما پدرش به وی اجازه نداده بود.
فرضیه ای وجود دارد که جریان خط امام با هدایت سید احمدی خمینی پس از نا امیدی از همراهی آیت الله منتظری ، پروژه حذف وی را کلید زدند و فکر می کردند می توانند سید احمد خمینی را رهبر نمایند و یا دستکم وی رئیس جمهور خواهد شد. در واقع تغییر قانون اساسی مقدمه حذف آیت الله منتظری بود البته هنوز شواهد کافی برای اثبات این نظریه وجود ندارد ولی دلایل قابل اعتنایی موجود است. بعد از سخنان انتقادی آیت الله منتظری که مسیر متفاوتی را برای آینده جمهوری اسلامی ترسیم نمود ، مخالفین فعال شدند. وزارت اطلاعات با محوریت ری شهری یک پای میدان بود. مرتب گزارش هایی بر علیه آیت الله منتظری به جماران ارسال می شد. مهدی کروبی ، سید حمید روحانی و امامی جمارانی که روابط نزدیکی با سید احمد خمینی داشتند در ۲۹ بهمن ۱۳۶۷ نامه ای تند و توهین آمیز به صورت سر بسته آیت الله منتظری نوشتند که شباهت های زیادی به رنج نامه سید احمد خمینی داشت لحن این نامه به نحوی بود که آشکار می ساخت نویسندگان نامه را خطاب به کسی نوشته اند که قرار نیست رهبر آینده باشد. همزمان روح الله حسینیان از مدیران وقت وزارت اطلاعات مقاله ای در روزنامه جمهوری اسلامی منتشر ساخت و دیدگاه انتقادی آیت الله منتظری را رد کرد. وی مدعی شد که اشتباه تر از همه اشتباهات امروز اینست که بحث بررسی اشتباه ما را به اشتباه بزرگ تری بکشاند. (۷)
بعد از پیام آیت الله خمینی ، ائمه جمعه در نماز جمعه ها به صورت هماهنگ برخورد انتقادی با عملکرد گذشته نظام را محکوم کردند. هر چقدر فضا به ماه اسفند نزدیک تر می شد ، زمزمه ها برای تغییر آیت الله منتظری نیز بیشتر به گوش می رسید. البته در ماه اسفند ملاقات های مسئولین با آیت الله منتظری برقرار بود و به عنوان مثال محسن رضائی فرمانده وقت سپاه با وی ملاقات کرد.
آیت الله منتظری در خاطراتش می نویسد که در اواخر اسفند ماه متوجه می شود تلاش هایی برای برکناری وی در جریان است. هاشمی رفسنجانی در خاطراتش می گوید دوم فروردین ۱۳۶۸ از جماران خبر می رسد که آیت الله خمینی در اندیشه برکناری آیت الله منتظری است و از سرا ن سه قوه نظر می خواهد .او می گوید همزمان خبر می رسید که حال امام ناخوش است و همچنین مدعی می شود سید علی خامنه ای رئیس جمهور وقت دعوت وی برای حضور در تهران و بحث پیرامون عزل محتمل آیت الله منتظری را بی پاسخ می گذارد و در مشهد می ماند. (۸)
آیت الله خمینی در روز دوم فرودین در پیامی که به مهاجرین جنگ تحمیلی داد. اینبار صریح تر از قبل آیت الله منتظری را خطاب قرار داد . فراز هایی از این پیام چنین است :
” غرب و شرق تصمیم گرفته اند به هر وسیله ممکن اسلام را نابود کنند…
و اگر هیچ کدام از اینها نشد ایادى خود فروخته خود از منافقین و لیبرالها و بى دینها را که کشتن روحانیون و افراد بى گناه برای شان چون آب خوردن است در منازل و مراکز و ادارات نفوذ مىدهند که شاید به مقاصد شوم خود برسند و نفوذیها بارها اعلام کرده اند که حرف خود را از دهان ساده اندیشان موجه مى زنند.من بارها اعلام کرده ام که با هیچ کس در هر مرتبه اى که باشد عقد اخوت نبسته ام . چهارچوب دوستى من در درستى راه هر فرد نهفته است .ما باید تمام عشقمان به خدا باشد نه تاریخ. اگر ایادی بیگانه و ناآگاهان گول خورده که بدون توجه بلندگوی دیگران شدهاند، از این حرکات دست برندارند، مردم ما آنها را بدون هیچ گونه گذشتی طرد خواهند کرد دفاع از اسلام و حزب الله اصل خدشه ناپذیر سیاست جمهورى اسلامى است . ما باید مدافع افرادى باشیم که منافقین سرهاشان را در مقابل زنان و فرزندانشان در سر سفره افطار گوش تا گوش بریدند. ما باید دشمن سرسخت کسانى باشیم که پرونده هاى همکارى آنان با آمریکا از لانه جاسوسى بیرون آمد. ما باید تمام عشقمان به خدا باشد نه تاریخ ، کسانى که از منافقین و لیبرالها دفاع مىکنند پیش ملت عزیز و شهید داده ما راهى ندارند… “.(۹)
این نامه که لحن تند و گزنده ای داشت و همچنین اشاراتی صریح به آیت الله منتظری داشت باعث شد که وی در تاریخ ۴ فروردین ۱۳۶۸ طی نامه ای به آیت الله خمینی متذکر شود که نظر وی را بر خود مقدم می داند. متن کامل پاسخ وی بشرح زیر است:
” محضر مبارک آیه الله العظمى امام خمینى مدظله العالى
پس از سلام و تحیت و تبریک به مناسبت ایام نوروز و ولادت با سعادت حضرت ولى عصر عجل الله تعالى فرجه الشریف ، در رابطه با پیام اخیر حضرتعالى لازم دیدم به عرض برسانم :
۱- اینجانب تا حال خود و بیت خود را شعبه اى از بیت حضرتعالى مىدانسته ام و مراجعات گوناگون مردم در مسائل شرعیه و مسائل اجتماعى و درد دلهاى مسئولین ارگانها و مشکلات ذوى الحاجات که دستشان به حضرتعالى کمتر مىرسد را به عنوان حضرتعالى پاسخ مىداده ام ، و در حد توان و قدرت سعى من و بیت من بر راضى نمودن افراد و توجیه آنان و کم کردن توقعاتشان از حضرتعالى بوده است . در مقایسه با وضعیت حاکم بر بعضى از بیوت و بر بسیارى از محافل حوزوى تنها بیت اینجانب است که از انقلاب و نظام و مقام معظم رهبرى دفاع مىکند و ملجاى براى قشر وسیع طلاب جوان انقلابى و زجر کشیده مىباشد.
۲- در مورد منابع اطلاعاتى اینجانب نیز به عرض مىرسانم : یکى از مهمترین منابع ،بسیارى از مسئولین ارگانهاى انقلابى و دولتى است که دائما مشکلات ارگانهاى خود و راه حلها را مستقیما با من مطرح مىکنند و براى حل آنها از من استمداد مىجویند، و دیگرى بولتنهاى محرمانه کشور است از قبیل بولتن مجلس ، سپاه ، وزارت اطلاعات ، وزارت ارشاد ، وزارت خارجه ، تلکسها و غیر ذلک که حاوى اخبار و گزارشها و تحلیلهاى مختلفى مىباشند، و بعلاوه مراجعات متفرقه مردم و ائمه جمعه و سایر شخصیتهاى روحانى مورد مراجعه مردم اند که در اکثر ایام هفته هر روز حدود دو ساعت با آنان ملاقات و گفتگوى بدون حاجب و مانع دارم ، و بدیهى است که وقتى یک سرى مشکلات و نارسائیها و یا احیانا خلاف کاریها از منابع ذکر شده را هر روز انسان مطلع مىشود تحت تاثیر قرار مىگیرد و قهرا احساس تکلیف مىکند. البته ممکن است بعضى از افراد ناراضى بازداشتى یا آزاد به دلائل و انگیزه هاى سیاسى و غیره که قطعا از حضرتعالى پوشیده نیست اظهاراتى نموده باشند که لازم است انگیزه ها و شرائط آنان بررسى شود و قهرا قابل اعتماد و استناد نخواهد بود.
۳- اینجانب تا حال معتقد بوده ام که تذکرات و انتقادات من نه فقط موجب تضعیف نظام نمى شود بلکه از این نظر که اکثریت مردم را امیدوار ساخته و مسئولین را نیز درصدد رفع نواقص و توجه بیشتر به مسائل مىسازد، موجب تقویت انقلاب و نظام هم مىباشد. مع ذلک اگر حضرتعالى تشخیص مىدهید که این شیوه به مصلحت نیست و موجب تضعیف نظام و انقلاب مىباشد اینجانب شرعا نظر حضرتعالى را بر نظر خود مقدم مىدانم و هیچ گاه غیر از خیر اسلام و انقلاب را در نظر نداشته ام” .(۱۰)
در روز ۵ فروردین ۱۳۶۸ بخش فارسی رادیو بی بی سی نامه اعتراضی آیت الله منتظری به آیت الله خمینی در خصوص اعدام های گسترده و فله ای ۱۳۶۷ را که محرمانه بود پخش کرد. در تاریخ ۶ فروردین نامه عزل آیت الله منتظری به قم ارسال شد. این نامه تند و توهین آمیز بود. خاطرات افراد حاکی است با مخالفت هیات رئیسه وقت مجلس خبرگان ، گریه هاشمی رفسنجانی و … آیت الله خمینی منصرف می شود و بعد از رویت نامه مورخ ۷ فروردین ۱۳۶۸ که آیت الله منتظری آمادگی خود را برای کناره گیری اعلام می کند ، نامه محترمانه تر ۸ فروردین را خطاب به وی می نویسد که این نامه به صورت علنی منتشر شد. البته مفاد و نتیجه هر دو نامه یکی است و بر عدم شایستگی آیت الله منتظری برای رهبری و مشکل دار بودن بیت وی تاکید دارند. منتها لحن دو نامه متفاوت است. برخی از فعالان جناح چپ معتقدند که سید احمد خمینی و نزدیکانش چون محمد علی انصاری ، عبدالله نوری ، شیخ حسن ابراهیمی ،محمد موسوی خوئینی ها ، مجید انصاری و … می خواستند پا در میانی کنند و به نوعی آتش خشم آیت الله خمینی را با استعفا و گرفتن توبه نامه از آیت الله منتظری فرو بنشانند. اما خود آیت الله منتظری و نزدیکانش نظر دیگری دارند . آنها می پندارند این افراد با گرفتن توبه نامه توطئه ای را می خواستند تدارک ببینند تا به اتهام حضور سازمان مجاهدین خلق در بیت آیت الله منتظری ، ایشان را محاکمه و مجازات کنند.
البته آیت الله منتظری و نزدیکانش به بی بی سی هم مظنون هستند و دست خارجی را نیز در قضایا می بینند. اگرچه اقدام بی بی سی در انتشار یک نامه بعد از ۶ ماه عجیب است اما همانطور گه گفته شد تصمبم به برکناری آیت الله منتظری در روز های اول سال و پیش از پخش نامه فوق گرفته شده بود. از این مسئله به عنوان بهانه استفاده شد. در اصل شروع برکناری آیت الله منتظری ، پیام آیت الله خمینی به مهاجرین جنگ تحمیلی بود که مواضع انتقادی آیت الله منتظری را آماج حمله شدید قرار داد.
آیت الله منتظری همچنین مدعی بودند که نامه مورخ ۴ فروردین ایشان به اطلاع آیت الله خمینی نرسیده بود و سید احمد خمینی جلوی این کار را گرفته بود. بدینترتیب پرونده قائم مقامی آیت الله منتظری بسته شد. در این مطلب کوشش شد تا مستندات و شواهدی اقامه گردد که عزل آیت الله منتظری ناشی از ماجرای مهدی هاشمی و اعتراض به اعدام ها نبود. این مسائل روابط را تیره ساختند و مسیر عزل را مساعد نمودند ولی منجر به عزل نشدند. موضعگیری صریح انتقادی آیت الله منتظری نسبت به سیاست های گذشته نظام و ضرورت در انداختن راهی جدید ، آیت الله خمینی را به سمت کنار زدن وی سوق داد. البته می توان تصور کرد که با توجه به وخامت حال آیت الله خمینی ممکن بود حتی اگر این سخنرانی هم نشده بود ، وی پیش از مرگش آیت الله منتظری را خلع می کرد. اما این ادعا فقط در حد اگر و اما ها تاریخی است.
آیت الله خمینی از ابتدا نظر مثبتی به قائم مقامی آیت الله منتظری نداشت. اما مخالفتی هم نکرد .محمدی گیلانی مدعی است آیت الله خمینی به وی گفته است تا به هاشمی رفسنجانی خبر دهد که بحث انتخاب آیت الله منتظری را دنبال نکنند. اما هاشمی می گوید بعد از شنیدن خبر دیگر دیر شده بود و اعضاء مجلس خبرگان به تهران فراخوانده شده بودند اما وی با آیت الله خمینی تماس می گیرد ولی او می گوید موضوع منتفی است و تصمیم خود را عملی نمائید.
آیت الله خمینی اساسا با انتخاب جانشین در زمان حیات خودش موافق نبود. کما اینکه بعد از عزل آیت الله منتظری و علی رغم وخامت حالش باز در روز های آخر عمر خود نه اشاره ای به ضرورت تعیین جانشین کرد و نه از مجلس خبرگان خواست در این خصوص تصمیم بگیرند. به نظر می رسد وی نگران آینده نبود. فقط وقتی نگاه تجدید نظر طلبانه در آیت الله منتظری پر رنگ شد ، او احساس خطر کرد. اما در میان دیگر رجال نظام چنین گرایشی وجود نداشت. البته در تصمیم آیت الله منتظری ، سید احمد خمینی و متحدینش و وزارت اطلاعات نقش مهمی داشتند.
آیت الله منتظری در فرصتی که قرار بود قائم مقامی ایشان مورد بررسی قرار گیرد ، به مجلس خبرگان نامه نوشت و مخالفت خود ر ا با انتخابش اعلام کرد. همچنین پس از بروز رابطه انتقادی با آیت الله خمینی بار ها در مکتوباتش اشاره کرد که علاقه ای برای ماندن در نقش قائم مقامی ندارد. بالاخره فرجام کار چنین شد که او بر منصبی که بدان علاقه نداشت ، قرار نگرفت. از این لحاظ خرسند بود. اما کشور و جامعه ضرر کرد. اگر چه ولایت فقیه مشکل ساختاری دارد و اساس آن با مردم سالاری و توسعه کشور در تعارض است اما باز هر طور به ماجرا نگاه کنیم ، ولایت فقیهی آیت الله منتظری به مراتب کشور را در وضعیت مناسب تری قرار می داد. او در سال ۱۳۶۷ صدای اصلاح و تغییر را بلند کرد امری که قریب به یک دهه بعد به جنبش اجتماعی پر رنگی تبدیل شد و جنبش اصلاحی دوم خرداد را خلق نمود. آیت الله منتظری یک دهه پیش ضرورت این کار را درک کرده بود. بنابراین رهبری او شروع اصلاحات در نظام سیاسی را یک دهه جلو تر می انداخت با این تفاوت که این بار رهبری نظام مدافع اصلاحات بود نه اینکه در برابر آن بایستد. در ان صورت جنبش اصلاحی می توانست به موفقیت دست یابد و با پشتوانه حمایت رهبری بر موانع غلبه نماید.
منابع :
۱- جرائد مورخ ۲۰/۰۱/۱۳۶۸ ؛ رنجنامه سید احمد خمینی
۲- روزنامه جمهوری اسلامی ، مورخ ۰۵/۱۱/۱۳۶۷ ص ۱۲
۳- کتاب روایت ها و قضاوت ها، فصل سوم
۴- روزنامه جمهوری اسلامی ، مورخ ۹/۱۱/۱۳۶۷ ، ص ۱۲
۵- روزنامه جمهوری اسلامی ، مورخ ۲۴/۱۱/۱۳۶۷، ص ۱۲
۶- روزنامه جمهوری اسلامی ، مورخ ۶/۱۲/۱۳۶۷
۷- روزنامه جمهوری اسلامی ، مورخ ۲۹/۱۱/۱۳۶۷، ص ۱۲
۸- کتاب خاطرات هاشمی رفسنجانی در سال ۱۳۶۸
۹- http://www.imam-khomeini.ir/fa/c14_13599/%D8%B1%D9%88%D8%B2%D8%B4%D9%85%D8%A7%D8%B1/%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D9%87_%D9%85%D9%86%D8%A7%D8%B3%D8%A8%D8%AA_%D9%86%DB%8C%D9%85%D9%87_%D8%B4%D8%B9%D8%A8%D8%A7%D9%86_%D9%BE%DB%8C%D8%A7%D9%85_%D9%85%D9%87%D9%85%DB%8C_%D8%AE%D8%B7%D8%A7%D8%A8_%D8%A8%D9%87_%D9%85%D9%87%D8%A7%D8%AC%D8%B1%DB%8C%D9%86_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%DB%8C_%D9%81%D8%B1%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D8%AF%D9%86%D8%AF._%D8%A7%D9%85%D8%A7%D9%85_%D8%AE%D9%85%DB%8C%D9%86%DB%8C_%D8%A8%D8%A7_%DB%8C%D8%A7%D8%AF%D8%A2%D9%88%D8%B1%DB%8C_%D8%B3%D8%AE%D8%AA%DB%8C%E2%80%8F%D9%87%D8%A7_%D9%88_%D9%85%D8%B4%D9%82%D8%AA%E2%80%8F%D9%87%D8%A7%DB%8C_%D8%AC%D9%86%DA%AF_%D8%AA%D8%AD%D9%85%DB%8C%D9%84%20…
۱۰- ر.ک ۳
