کمتر از یک روز دیگر نمایندگان ایران و ۱+۵ در ژنو جمع می‌شوند تا دور جدید مذاکرات را شروع کنند. امیدها نسبت به تغییر جهت‌گیری هسته‌ای از تقابل به تعامل بالا گرفته است. دور جدید بر بستر خوشبینی در مقایسه با ادوار گذشته انجام می‌شود. اما کماکان فاکتور های نامعلوم بر سرنوشت مذاکرات سایه افکنده‌اند.
کاهش خوشبینی‌ها در مقایسه با نیویورک
در روز های متاخر برخلاف روند منتهی به نشست نیویورک، بیشتر بر روی مسائل اختلافی از سوی طرفین تاکید شد. در آستانه مذاکرات ژنو خوشبینی‌ها کمتر از نیویورک است. اما در عین حال بحث‌ها جنبه عملیاتی‌تر دارند.
بر مبنای برخی منابع، گفتگوها در مسیر محرمانه در جریان هستند. اگر چه هنوز جزئیات مذاکرات مشخص نشده‌اند. جان کری در کوالالامپور در نشستی مطبوعاتی، مدعی گفتگو های غیرعلنی با ظریف شد اما ظریف با تکذیب این ادعا یادآوری کرد که گفته فوق در ترجمه اشتباه شده است. اما جان کری به صراحت مدعای فوق را به‌کار برد، مگر اینکه منظورش گفتگوی دو جانبه آنها بعد از اتمام جلسه رسمی ۱+۵ در نیویورک باشد.
دیپلماسی پارلمانی علی لایجانی
علی لاریجانی نیز با سفر به اروپا و دیپلماسی پارلمانی به تقویت سیاست اعلام‌شده تعامل روحانی پرداخت. اما گرایش‌های مختلف اصول‌گرایان با میدان‌داری بخش‌های افراطی کوشیدند تا مرزهای توافق هسته‌ای احتمالی با عدم تغییر استراتژیک در راهبرد ستیزه‌جویی در سیاست خارجی حکومت را تثبیت کنند.
چالش بین اصول‌گرایان افراطی و روحانی
همچنین تلاش برای روشن شدن “اقدامات نابجا” در نیویورک نیز چالشی را بین اصول‌گرایان افراطی و دولت روحانی پدید آورد. سیاست دولت درخواست برای نقد سازنده و خویشتن‌داری منتقدان در برتری دادن منافع ملی به رقابت‌های گروهی بود.
بازگشت مذاکرات به سطح متعارف
سطح مذاکرات همانطور که پیش‌بینی می‌شد مشابه دوره‌های انجام‌شده در زمان ریاست جمهوری احمدی‌نژاد در سطح معاونت‌های وزارت خارجه است. اختلاف سطح دیپلماتیک باعث می‌شود تا جواد ظریف در جلسه اول که حالت کلی و تشریفاتی دارد با کاترین اشتون حضور یابد و سپس هدایت مذاکرات را به عباس عراقچی بسپارد.
تنزل سطح مذاکره نسبت به نیویورک عادی است. موازین دیپلماسی و عملیاتی شدن اهداف، حکم به تدوین و انعقاد قرار دادها با حضور مدیران اجرایی و کارشناسان می‌دهد. وزیران و روسای جمهور معمولا در مراحل تشریفاتی و آغازین حضور می‌یابند. تبیین جزئیات کار کارشناسان و دیپلمات‌های میانی است.
بنابراین آنچه در نیویورک رخ داد، حالتی خاص و غیرمتعارف بود و شکل طبیعی مذاکرات صورت کنونی است. البته بحث‌های تبلیغاتی روحانی در برنامه‌های انتخاباتی به این تصور غلط دامن زد. وی انجام مذاکره با وزرای خارجه اروپایی را نقطه قوت دوران دبیری خود در شورایعالی امنیت ملی در مقایسه با دوران احمدی‌نژاد توصیف کرد که مذاکرات در سطح معاونان برگزار می‌شد. در حالی که در دنیای دیپلماسی چنین ترجیحی وجود ندارد و سطح مذاکره‌کنندگان بسته به نیاز و مراحل مذاکرات است.
تبعات سرپرستی عراقچی بر تیم مذاکره‌کننده
سرپرستی مذاکرات توسط عراقچی به معنای بالادستی نسبی دیدگاه‌های بدبینانه در تیم مذاکره‌کنندگان است. نگرش عراقچی به تیم جلیلی نزدیک است . همچنین با توجه به نزدیکی وی به خامنه‌ای، ریاست او را می‌توان علامت نظارت همه‌جانبه خامنه‌ای بر مذاکرات به حساب آورد. اگر این تصور درست باشد، آنگاه این انتخاب با باز بودن دست ظریف در مذاکرات هسته‌ای تعارض پیدا می‌کند.
بر مبنای شاخص‌هایی چون سلسله مراتب مسئولیت‌ها در وزارت خارجه، سوابق و مهارت دیپلماتیک، مجید تخت‌روانچی امتیازات بیشتری نسبت به عراقچی در سرپرستی هیات مذاکره‌کننده داشت.
طرح ایران
عراقچی قبل از مذاکرات با حضور در صداوسیما چارچوب کلی راهبرد ایران را مشخص کرد. طبق سخنان وی، ایران از نشست ژنو انتظار بررسی محتویای و ترسیم جزئیات موافقتنامه احتمالی را ندارد، بلکه تلاشش را بر تعیین مدالیته، نحوه بررسی مسائل و آغاز و پایان مذاکرات متمرکز می‌کند.
تصویر ایران از مذاکرات، فرایندی طولانی و پیچیده است، در نتیجه نشست ژنو جنبه مقدماتی مذاکرات را از دید آنان دارد. عراقچی تصریح کرد که شرایط و فضای مذاکرات آلماتی ۲ تمام شده و مذاکره‌کنندگان ایرانی به طرح ارائه شده ۱+۵ در آنجا کاری ندارند و در عوض ایران با پیشنهاد جدیدی وارد می‌شود.
به نظر می‌رسد در این پیشنهاد، اصل غنی‌سازی اورانیوم غیرقابل مذاکره اعلام می‌شود، اما بر سر درجه، دامنه، چگونگی و تعداد سانتریفوژها انعطاف به خرج داده می‌شود. همچنین عراقچی تاکید کرد ایران هیچ مقدار از ذخیره سوخت هسته‌ای خود را به خارج نمی‌فرستد.
طرح آمریکا
جان کری، وزیر خارجه آمریکا، از لندن و از طریق ماهواره به سخنرانی در اجلاس آیپک پرداخت. او بار دیگر تاکید کرد دریچه‌ای بر روی مذاکرات هسته‌ای گشوده شده. اما آمریکا با چشمان باز و محتاط به آن می‌نگرد و خواهان تطبیق اعمال دولت روحانی با ادعاهای آن است. او همچنین تصریح کرد که آمریکا دغدغه‌های اسرائیل را در نظر می‌گیرد و خواهان رفتار شفاف، مسئولانه و قابل راست‌آزمایی از سوی ایران است.
انتظارات آمریکا، اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت‌های هسته‌ای، اجرای خواست‌های شورای امنیت، بازرسی‌های نامحدود کارشناسان آژانس، توقف غنی‌سازی اورانیوم با ظرفیت بالا و پذیرش معاهده الحاقی کنوانسیون منع تولید و گسترش سلاح‌های اتمی و … است.
آمریکا برای اولین بار یک کارشناس مربوط به تحریم‌ها و چهره‌ای اقتصادی را در در تیم مذاکره‌کننده وارد کرده است. آدام زوبین مدیر دفتر کنترل سرمایه خارجی وزارت خزانه‌داری آمریکا در ژنو حضور خواهد داشت. شرکت وی، به طور بالقوه نمایانگر تمایل احتمالی آمریکا برای هموار سازی مسیر رفع تحریم‌ها و نمایش حسن‌نیت به ایرانی‌ها است.
از سوی دیگر غرب نیز اصرار بر سرعت مذاکرات دارد. دلیل این مسئله نگرانی از رسیدن احتمالی برنامه هسته‌ای حکومت به نقطه بی‌بازگشت در کسب قابلیت فنی تولید جنگ افزار اتمی است.
در این راستا، اوباما ارزیابی جدید دستگاه‌های امنیتی آمریکا را فاش ساخت که از دید آنها فاصله جمهوری اسلامی با بمب اتم یک سال است. فرانسه در بین کشورهای غربی حساسیت بیشتری نسبت به توسعه سانتریفوژهای نصب‌شده، افزایش بازده و چرخش سریع‌تر آنها و همچنین نزدیک شدن به تکمیل رآکتور آب سنگین اراک نشان داده است.
گره‌های احتمالی مذاکرات
حال با توجه به این شرایط، گره‌های بالقوه مذاکرات را در موارد زیر می‌توان دسته‌بندی نمود:
● چالش پیش روی مفاد مصالحه
تعریفی که طرفین از مصالحه احتمالی اتمی مطرح می‌کنند با هم تفاوت دارد و اگر در جریان مذاکرات از نقطه توقف کنونی فاصله گرفته نشود، اصل تفاهم هسته‌ای قابل حصول نیست. غرب خواهان خروج اکثریت ذخیره‌های اورانیوم، توقف غنی‌سازی بیست درصد، تعطیلی سایت فردو و پذیرش ایران به قرارداد الحاقی است. اما ایران تا کنون فقط به صورت تلویحی و مبهم تمایل به توقف غنی‌سازی بیست درصدی و تعلیق فردو نشان داده است.
حال ممکن است برنامه ایران اعطای امتیازات در آخر کار، نه به عنوان مقدمه باشد تا در واقع بکوشد حداقل امتیاز را بدهد و تا جایی که می‌تواند شاکله کنونی فعالیت‌های هسته‌ای را حفظ کند. غرب نیز ممکن است مانند ادوار گذشته بخشی از خطوط قرمز خود را تقلیل دهد اما بعید است دامنه این تقلیل زیاد باشد.
● فاصله چشمگیر بین انتظارات طرفین
در صورتی که فرض شود طرفین روی اصل مصالحه نظر مثبت داشته باشند و بر روی مفاد مصالحه نیز توافق کنند، باز انتظار طرفین از اقدامات متقابل و بازه زمانی حل کامل مشکل متفاوت است.
ایران انتظار دارد در ازای اقدامات اعتمادساز و عقب‌نشینی از مواضع موجود، تحریم‌های یکجانبه آمریکا در خصوص بانک مرکزی و فروش نفت ایران در یک بازه زمانی یک ساله کنار گذاشته شود . اما نشانه‌ها حاکی از آن هستند که آمریکا حداقل در این مرحله چنین اراده‌ای ندارد.
اساسا دولت اوباما توانایی لغو سریع تحریم‌ها را ندارد. در این راستا، عدم پیگیری دولت از ارزیابی عملکرد شرکت‌های خارجی در معامله با ایران و تحت فشار قرار دادن آنها می‌تواند به صورت دو فاکتو مشکلات ایران در زمینه محدودیت در فروش نقت را تا حدی حل نماید.
همچنین مقامات آمریکایی تاکنون به صورت رسمی با انجام غنی‌سازی در خاک ایران موافقت نکرده‌اند. امریکا در طول کل دوران پس از انقلاب نسبت به تولید و تهیه اورانیوم غنی‌شده توسط جمهوری اسلامی نظر منفی داشته است. البته این مخالفت در قالب شک به اهداف واقعی و تمایل به استفاده در مسیر نظامی توجیه شده است.
● شکاف در هیات حاکمه ایران
واکنش‌هایی که پس از بازگشت ظریف و به‌خصوص حاشیه‌های حضور وی در جلسه کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس نهم پیش آمد، تصور توافق و هم‌نظری کامل بین خامنه‌ای و اصول‌گرایان افراطی با دولت روحانی را زیر سئوال برد. همچنین معلوم نیست روحانی واقعا اختیارات کامل برای حل مسئله در چارچوب مد نظرش را داشته باشد.
در واقع به نظر می رسد طرح منسجم، مشخص و مورد اجماع همه بخش‌های حاکمیت وجود ندارد. در نتیجه، اختلاف‌نظرها ورقابت‌ها می‌تواند تک صدایی لازم برای ایجاد اعتماد در غرب را خدشه‌دار سازد.
● حساسیت‌های منفی اسرائیل
شتاب گرفتن مذاکرات و تغییر سریع ظاهری در موضع‌گیری‌های هسته‌ای حکومت باعث شده است سوءظن اسرائیل بیشتر شده و به سمت ایجاد اختلال در روند مصالحه حرکت کند. اسرائیل نسبت به اصل پذیرش غنی‌سازی در خاک ایران موضع منفی دارد و از این رو حجم و میزان اثرگذاری کارشکنی‌های دولت اسرائیل نیز فاکتوری تعیین‌کننده است.
جمع‌بندی
چالش‌های فوق آشکار می‌سازد که دستیابی به تفاهم هسته‌ای مسیری سخت، پر سنگلاخ و پیچیده است که احتمال می‌رود سیر پر فراز و نشیبی را طی کند. از این رو حتی اگر نتیجه نشست ژنو موفقیت‌آمیز باشد، تازه آغازی بر پایان خواهد بود.
ضمن اینکه معلوم نیست بخش مسلط قدرت و سلسله‌گردانان اصلی ماجراجویی هسته‌ای، قصد کنار گذاشتن کامل این فرایند را دارند یا فقط می‌خواهند دکمه پاز را بر روی بخشی از فعالیت‌های حساس فشار دهند و سپس در فرصت مناسب و بعد از دفع فشارهای آسیب‌زننده خارجی، تقابل را در مسیرهای تازه ای ادامه دهند.
همچنین هزینه بن‌بست در گفتگو های ژنو بالا است که ضمن ریختن آب سرد بر روی امیدها ،فضا را برای جهش اقدامات تنبیهی آمریکا مساعد می‌کند. در حال حاضر به تقاضای جان کری، رای‌گیری برای تحریم‌های جدید نفتی در کنگره آمریکا برای سه هفته به تعلیق در آمده است.
اگر در ژنو ۴ دوباره در به پاشنه سابق بچرخد و چشم‌انداز پیش رو تیره شود، آنگاه تحریم‌های جدید در کنگره آمریکا تصویب خواهد شد.
از این رو گفتگو های ژنو در فضای بیم و امید، با غلبه نسبی خوشبینی برگزار می‌شود و طرفین در وهله نخست به سنجش اراده یگدیگر و امکان‌پذیری کسب امتیازات مورد نظر خواهند پرداخت. ژنو ۴ پایان مرحله تعارف‌ها و شعارها و آغاز آزمون نگاه‌های عملی است.
