حادثه تکان دهنده کشته شدن سفیر و سه کارمند سفارت آمریکا در بنغازی ،اتفاقی مهم بود که تبعات و پسامد های مهمی برای دو کشور لیبی و آمریکا دارد و همچنین از دشواری ها و چالش های کنونی لیبی نیز خبر می دهد.
از همان ابتدا هم معلوم بود که این حمله سازمان یافته نمی تواند ناشی از حضور خودجوش عده ای از افراد خشمگین از فیلم توهین آمیز به پیامبر اسلام باشد. تحقیقات تکمیلی نشان می دهد که حمله کنندگان قبل از ماجرای فیلم جنجالی برای حمله به کنسولگری امریکا در سالگرد یازدهم سپتامبر برنامه ریزی کرده بودند. ازدحام حدود ۲۰۰ نفر از معترضین در جلوی کنسولگری پوشش لازم برای اجرای برنامه آنها را فراهم کرد.
مقامات حکومت لیبی ابتدا انگشت اتهام را به سمت طرفداران قذافی اشاره رفتند. اما چندی بعد محمد المقریف رئیس جمهور این کشور اطلاع داد که پس از بازداشت ۵۰ نفر از مظنونین به این اطلاعات رسیده اند که حمله قطعا از قبل برنامه ریزی شده بوده و خارجی ها آنها را اجرا کرده اند. وی آنها را مرتبط با القاعده معرفی کرد که هنوز معلوم نیست ارتباط تشکیلاتی مستقیم دارند یا گروهی مجزا و صرفا سمپات هستند. بنا به ادعای وی ،تروریست ها از چند ماه پیش از چند مسیر مختلف و عمدتا از طریق کشور های مالی و الجزایر وارد خاک لیبی شده اند. (۱)
پیام ایمن الظواهری از رهبران القاعده یک روز قبل از حمله فوق منتشر شد . در این پیام وی به کشته شدن ابو یحیی اللیبی نفر دوم القاعده اشاره کرد که دو ماه پیش در پاکستان کشته شد و سپس از مردم لیبی خواست تا به اقدامی تلافی جویانه دست بزنند.
شاخه القاعده در یمن پس از انفجار به تجلیل از حرکت پرداخت اما مستقیما مسئولیت کشته شدن سفیر امریکا در لیبی و دیگر کشته شدگان آمریکائی را بر عهده نگرفت.
القاعده در پیامی دیگر از مسلمانان جهان و بخصوص ساکنین کشور های غربی خواسته است تا به سفارت های آمریکا حمله نمایند.
این گروه جهادی طی صدور بیانیه ای اظهار داشت :” کشته شدن ابو یحیی اللیبی الهام بخش پسران عمر مختار در لیبی شد تا انتقام توهین کنندگان به پیامبر را بگیرند. (۲)
بر خلاف گزارش های اولیه که حاکی از کشته شدن ده نفر از نگهبانان لیبیایی بود ،اما مصطفی عبدالشکور نخست وزیر این کشور اعلام کرد که در حادثه حمله به کنسولگری امریکا هیچ شهروند لیبی کشته نشده است. (۳)
نوع تهاجم و آمادگی و میزان سلاح های سنگینی که در اختیار حمله کنندگان بود روشن می سازد که آنها سازمان یافته بودند و گروهی غیر حرفه ای نبودند. حمله در ساعت ۹٫۳۰ شب صورت گرفت. ابتدا گروه کوچکی از افراد مسلح جلوی کنسولگری جمع شدند. سپس معترضین عادی و غیر مسلح به جمع آنها پیوستند. اما ناگهان افراد سیاه پوشی که چهره خود را پوشانده بودند و پرچم های سیاه داشتند در خود رو های مجهز به سلاح های سنگین نظامی جلو کنسولگری ظاهر شده و افراد سیاهپوش پس از بالا رفتن از دیوار ، وارد حیات کنسولگری شدند و نارنجک به سمت سفارت پرتاب کردند. بین آنها و مامورین حفاظت از کنسولگری درگیری مختصری در گرفت .. یکی از شاهدین صحنه می گوید آنها نگهبان ها را کافر قلمداد کردند و با صدای الله اکبر به سمت آنها شلیک می کردند. محافظینی که گلوله خوردند مجروح شدند.
در حمله نخست یک نفر از پرسنل آمریکائی کشته می شود. اما نیرو های گارد لیبیایی و آمریکایی ، که کریستوفر استیونز را پیدا نکرده بودند ، بدون او ساختمان کنسولگری را ترک کردند و به خانه امن رفتند. اما این خانه نیز از سوی نیروهای مهاجم شناسایی شده بود و در حمله دوم دو نفر دیگر از مامورین آمریکایی کشته می شوند. سفیر امریکا بعدا توسط مردم عادی از محل انفجار بیرون آورده می شود و تا موقع رسیدن به بیمارستان زنده بوده ولی در آنجا می میرد. پزشکان علت مرگ وی را خفگی ناشی از استنشاق دود انفجار عنوان کرده اند (۴)
دیگر سندی که فرضیه سازمان یافتگی قبلی این حرکت را تایید می کند ،اشراف اطلاعاتی حمله کنندگان بوده است. مجموعه کنسولگری امریکا از چهار ساختمان یک طبقه در داخل محوطه بزرگی از باغ ها تشکیل شده است. مهاجمین مسلح همه ساختمان ها را با راکت هدف قرار دادند اما حمله اصلی را متمرکز به ساختمانی کردند که سفیر آمریکا در آن حضور داشت. بگونه ای که انگار می دانستند وی دقیقا در کجا قرار دارد. همچنین آنها محل خانه امن را نیز می دانستند. مقامات رسمی لیبی می گویند حمله کنندگان در داخل دستگاه امنیتی این کشور نفوذ کرده بودند.
البته گزارش دیگری می گوید که محافظان سفارت به این دلیل مقاومت نکردند و صحنه را زود ترک کردند که بخشی از آنها نیز به توهین به پیامبر معترض بودند و انگیزه ای برای ایستادگی در برابر مهاجمین نداشتند ، در نتیجه پست خود را رها کردند. این گزارش مدعی است همکاری مستقیم و یا غیر مستقیم این گروه باعث شد تا تروریست ها بتوانند وارد محوطه کنسولگری بشوند. این دسته از نگهبان ها بیشتر خود را وفادار به پیامبر می دانستند تا به شغل حرفه ای خویش. (۵)
روزنامه ایندپیندنت به نقل از دیپلمات های ارشد آمریکائی فاش ساخت وزارت خارجه آمریکا دو روز قبل از حمله به سفارت هایش در لیبی و مصر اطلاعات معتبری دریافت کرده بود که سفارت های امریکا ممکن است آماج حمله واقع شوند ولی این وزارتخانه هشداری به دیپلمات ها نداده بود . سفیر آمریکا در لیبی به تازگی از سفر اروپایی به لیبی بازگشته بود. قبل از حضور وی در بنغازی ، وضعیت امنیتی کنسولگری مناسب و ایمن اعلام شده بود. (۶)
اما کاخ سفید اعلام کرد هیچگونه گزارش اطلاعاتی که توصیه عملی مشخصی داشته باشد را قبل از حمله به سفارت لیبی دریافت نکرده است. (۷)
بدینترتیب باور رو به رشدی وجود دارد که حمله خونین به کنسولگری آمریکا در بنغازی حمله ای از قبل طراحی شده و سازمان یافته مرتبط با سالگرد یازدهم سپتامبر و عملیات انتقام گیرانه از دولت آمریکا بوده است. اگرچه اطلاعاتی که تا کنون موجود است هنوز به صورت قطعی این ادعا را ثابت نمی کند. یکی از سخنگویان کاخ سفید نیز مدعی شد هنوز مدرک قطعی در خصوص حمله از پیش برنامه ریزی شده وجود ندارد. (۸)
اما اهمیت اصلی این رویداد بحران آفرین تبعات آن است که تغییراتی انکار نا پذیر را در صحنه سیاسی لیبی و روابط آمریکا و لیبی ایجاد می کند.
پایه اصلی این اتفاق وجود مشکلات امنیتی و ضعف اقتدار دولت جدید لیبی است. خلاء قدرت مجال تحرک به گروه هایی می دهد که هدف بی ثبات سازی لیبی را برای تحمیل موجودیت سیاسی خود دنبال می کنند. اگرچه تعداد نیرو هایی که به اعتراض خشونت بار در برابر ساختمان نمایندگی سفارت آمریکا در بنغازی پرداختند اندک و از چند صد نفر تجاوز نمی کردند و در مقابل آن جمع به مراتب بیشتری از مردم لیبی به محکومیت توامان حمله خشونت بار به سفارت آمریکا و مرگ سفیر آمریکا و توهین به پیامبر پرداختند. اما نیروی تخریب کننده این گروه اقلیت کم نیست.
وضعیت لیبی پس از انقلاب همانگونه که گروه بحران بین المللی اعلام کرد اگرچه بهتر از انتظارات و پیشبینی ها بوده است ولی هنوز خلا، قدرت و عدم تثبیت نظام سیاسی جدید مشکل اصلی است. این اتفاق باعث شد تا وجود هرج و مرج و فعالیت گروه های مسلح غیر دولتی برجسته گردد. در حال حاضر یکی از خواست های اصلی جامعه لیبی در محکومیت خشونت صورت گرفته بر علیه دیپلمات های امریکایی خلع سلاح گروه های مسلحی است که در انقلاب و مبارزه بر علیه قذافی شرکت داشتند. هنوز ارتش و پلیس نتوانسته اند فضای نظامی و امنیتی را کاملا در اختیار بگیرند. برخی از این گروه های شبه نظامی در داخل نیرو های نظامی و امنیتی نیز نفوذ دارند. وضعیت بد اقتصادی و انتظارات سریع برای بهبود اوضاع نیز باعث می شود تا هر از چند گاهی اعتصاب هایی به وقوع بپیوندد و زمینه را برای آشوب مساعد سازد. همچنین نزاع های قومی و مذهبی نیز فعال شده است. نیرو های مسلحی که در انقلاب شرکت داشتند هنوز نتوانسته اند در نظم جدید سیاسی کشور جذب شوند و شکاف بین انتظارات آنها و واقعیت های صحنه جدید از عوامل اصلی تنش است که اجازه نداده دولت انتقالی اقتدارش را حاکم گرداند. آنها توقع دریافت امتیازات و نفوذ سیاسی دارند . عدم تحقق این انتظارات نقشی مهمی در تداوم بحران خلاء امنیت در لیبی دارد.
اکثریت مردم لیبی مخالف برخورد های خشونت آمیز با نمایندگان دولت امریکا هستند . گروه های مختلف و متعددی از جامعه لیبی و دولتمردان این کشور صریحا قتل سفیر آمریکا را به عنوان عملی غیر انسانی و نفرت برانگیز محکوم کردند . مفتی ارشد لیبی شیخ صادق القریانی نیز با صدور فتوایی حمله و قتل دیپلمات های امریکایی را ممنوع کرد و حادثه رخ داده را نیز تقبیح نمود. او بیان قاتلان دیپلمات های آمریکایی را لعنت کرد و گفت طبق سیره پیامبر حمله به سفارت های خارجی مجاز نیست. او به حدیثی از پیامبر استناد کرد کسانی که افراد خارجی که در بین مسلمانان به صلح زندگی می نمایند را می کشند ، به بهشت نمی روند او مردم لیبی را به اقدام بر علیه حرکت های تروریستی و آشوب گرایانه دعوت کرد که هم باعث بد نامی اسلام می شود و هم دنیا را بر علیه لیبی بسیج می کند. او این حمله را در تداوم حملات ، مجازات های خود سرانه و در گیری ها در مناطق میستراتا ، طرابلس و زیلتن و دیگر مناطق و بخصوص تخریب معابد مذهبی و امامزاده ها در رجما و عجیلات برشمرد. (۹)
بر مبنای برخی از گزارش ها سفیر آمریکا فرد محبوبی در لیبی بوده و معمولا هر جا می رفته است مورد استقبال مردم قرار می گرفته است. جمع های بزرگی از مردم لیبی و بخصوص بنغازی پی از مرگ وی به تسلیت و بزرگداشت کریستوفر استیونز پرداختند و به او لقب “دوست لیبی” دادند. (۱۰)
گروه هایی که سعی کرده اند دستاویزی از فیلم جنجالی برای بهبود موقعیت سیاسی خود در لیبی پیدا کنند، متنوع هستند. در یک دسته بندی کلی می توان آنها را به دو دسته تقسیم نمود. نخست بقایای حکومت قذافی و قبایل متحد او که سعی می کنند تا با گسترش بی ثباتی وضعیت لیبی را به قبل از انقلاب نزدیک نمایند. آنها حضور منسجمی ندارند اما به شکل پراکنده فعالیت هایی را انجام می دهند. آنان در پی انتقام گیری از آمریکا نیز هستند که از دید آنان عامل اصلی سرنگونی حکومت قذافی است. اما در عین حال نکته در شهر سیرت زادگاه قذافی و محل اصلی حامیان وی اعتراض چشمگیری نسبت به فیلم بی گناهی مسلمانان روی نداد. امری که می تواند تایید کننده این انگاره باشد که طرفداران قذافی در حمله به نمایندگی آمریکا در بنغازی نقش نداشته اند.
اما گروه های دیگری هستند که وزن بیشتری از هواداران قذافی دارند و هدف مشترک گسترش خشونت و بی ثباتی در لیبی را دنبال می کنند. گروه های اسلام گرای افراطی که در انتخابات اخیر لیبی شکست فاحشی خوردند اینک از گسترش نا امنی در لیبی حمایت می کنند. همچنین آنها خواهان افزایش تنش و درگیری با آمریکا هستند. خصومت با آمریکا از عناصر قوی ایدئولوژی و گفتمان آنها است و خواهان رویارویی لیبی بعد از قذافی با آمریکا هستند.
مقامات دولت لیبی این گروه ها را به القاعده منتسب می کنند. ولی گروهی که قبلا رسما با القاعده همکاری داشت به رهبری عبدالحکیم بالحاج در جریان انقلاب لیبی موضعش را تغییر داد و اینک با تشکیل حزب الوطن مبارزه سیاسی را دنبال می کند. گروه های کوچک تندرو بیشتر اهدافی شبیه القاعده را دنبال می کنند و یا با آنها همسو هستند تا اینکه ارتباط تشکیلاتی داشته باشند. البته سلفی ها در لیبی به مانند دیگر کشور های اسلامی می کوشند از این موضوع فرصتی برای خود بسازند. اما آنگونه که نتایج انتخابات لیبی نشان داد ،اسلام گرا های افراطی وزن کمی در لیبی دارند و نمی توانند معادلات سیاسی لیبی را تحت تاثیر قرار دهند. اما قدرت تخریی دارند.
البته در مواجهه با آمریکا کلا نیروهای اسلام گرا موضع مثبتی ندارند اما جریان های معتدل مانند اخوان المسلمین سیاست خصومت نیز ندارد ولی الگویی مستقل از آمریکا را دنبال می نماید و خواهان جدایی لیبی از جریان همسو با آمریکا در عرصه بین المللی است. اما گرایش اکثریت نسبی در افکار عمومی در لیبی خواهان روابط خوب با غرب است.
دیگر عاملی که نیز در حمله به کنسولگری فوق موثر بود وضعیت خاص شهر بنغازی و حضور کم رنگ تر قانون و نظم در این منطقه است. وجود تنش بین نیروهای این منطقه و حکومت مرکزی بر سر خود مختاری فضا را برای آشوب مساعد نموده است.
اینک دولت جدید لیبی در وضعیت تعیین کننده ای قرار دارد اگر نتواند بر بحران ناامنی و اقتدار فائق شود مشروعیت آن متزلزل خواهد گشت. از این رو شاید دولت لیبی بتواند از این تهدید فرصتی برای خود بسازد تا با متحد کردن جامعه لیبی بر علیه خشونت و اعمال خود سرانه بتواند به خلاء قدرت پایان بخشیده و فرایند خلع سلاح گرو های مسلح را شتاب بخشد. از این زاویه چه بسا حمله شورای عالی امنیتی لیبی به تیپ شهدای میلانا و از بین بردن محل استقرار آنها می تواند نقطه آغاز این حرکت باشد.
روز یکشنبه بعد از هشدار های متعدد شورای عالی امنیت لیبی به این تیپ و تقاضا برای آزادی دو تن از اعضاء شورای فوق که این تیپ گروگان گرفته بود و پاسخ منفی محمد ورفلی رهبر این تیپ ، فرمانده شورا با تجهیزات سنگین نظامی به محل استقرار تیپ حمله نمود و بعد از آزاد گروگان ها ، نفرات زیادی از تیپ مزبور بازداشت شدند و ستاد آنها نیز تخریب گشت. (۱۱)
اما برای آمریکا نیز واقعه دردسر ساز است. در حال حاضر این سئوال پیش آمده است که آیا آمریکا در ازاء کمکی به انقلاب لیبی و تغییر قذافی نمود ، امتیازاتی به لحاظ استراتژیک کسب کرده است یا نه ؟ یا باز بمانند برخی تجارب گذشته منافع استراتژیک را قربانی فوائد تاکتیکی نموده است؟ اساسا رویکرد آمریکا به بهار عربی این کشور را آسیب پذیر کرده یا این اتفاقات عوارض موقتی است.؟ آنچه مهم است لزوم بازنگری در سیاست های آمریکا برای پیدا کردن موقعیت مناسب در کشور های اسلامی پس فروپاشی دیکتاتور ها است. همچنین این موضوع به رقابت های انتخاباتی آمریکا و شکاف بین دو حزب هم دامن زده است. برخی از جمهوری خواه ها به ایراد از سیاست مصالحه جویی اوباما با جهان اسلام برخاسته اند و سرمایه گذاری وی را بی حاصل می دانند. آنچه مشخص است رویکرد یکپارچه ای در مواجهه با آمریکا در کشور های اسلامی و بخصوص لیبی وجود ندارد. اما حل مشکلات آمریکا در کشور های اسلامی که ابعاد امنیتی برای این کشور دارد نیازمند اقدامات و سیاست هایی است. رویداد پر هزینه لیبی ، شوکی به آمریکا نیز وارد کرد تا دشواری های بازسازی رابطه و تعیین جایگاه خود در فضای جدید کشور های عربی را دریابد. اما هر تغییری که در رابطه لیبی و آمریکا به وقوع بپیوندد بعید است منجر به تضعیف رابطه کنونی دو کشور شود. اما به احتمال زیاد نوع رابطه امنیتی و سیاسی تغییراتی محدود پیدا خواهد کرد. اما چالش دیگر پیش روی آمریکا حضور نظامی و امنیتی در لیبی است که خود می تواند روابط دو کشور را در درازمدت دچار مشکلات نماید. اسناد به سرقت رفته از کنسولگری آمریکا در بنغازی دیگر نگرانی آمریکا است که باید منتظر ماند دید که محتوی این اطلاعات چیست و افشای آنها چه پسامد هایی را در بر دارد.
منابع :
۱- http://www.cbsnews.com/8301-3460_162-57513754/libyan-president-50-arrests-in-consulate-assault/
۲- http://english.alarabiya.net/articles/2012/09/15/238197.html
۳- http://www.libyaherald.com/?p=14495
۴- http://www.npr.org/templates/story/story.php?storyId=161048946
۵- http://www.independent.co.uk/news/world/politics/revealed-inside-story-of-us-envoys-assassination-8135797.html
۶- پیشین
۷- http://www.reuters.com/article/2012/09/14/us-protests-whitehouse-idUSBRE88D14C20120914
۸- http://www.reuters.com/article/2012/09/14/us-usa-libya-plot-idUSBRE88D1OH20120914
۹- http://www.libyaherald.com/?p=14471
۱۰- http://www.libyaherald.com/?p=14412
۱۱- http://www.libyaherald.com/?p=14533
