توافقنامه آمریکا و روسیه روند تحولات سوریه را وارد فصل جدیدی کرد. اجرای موفق این توافقنامه رویارویی ها در عرصه سیاسی سوریه و اتفاقات مربوط به آن در جهان و دنیا را به سمت مسیر جدیدی می برد. تا کنون وضعیت برد – برد بر مصالحه طرفین نزاع سوریه حاکم است . طرفین فعلا خوشحال هستند و هر دو احساس پیروزی دارند.
اگر چه روسیه و آمریکا بازیگران مذاکره و دستیابی به موافقت نامه بودند. اما دیگر کشور ها نیز میدان داری آنها را در عمل پذیرفتند. چین ،ایران ، حزب الله لبنان ،مصر و عراق با ابتکار روسیه همراهی کردند . بریتانیا ،فرانسه ، اتحادیه عرب، کانادا ، استرالیا ،ترکیه ،عربستان سعودی ، اسرائیل ،قطر ،کویت و امارات نیز پشتیبان آمریکا بودند.
زمانی که کاخ سفید درصدد رفع مانع مخالفت اکثریت کنگره آمریکا با حمله نظامی محدود و کوچک بود ،ناگاه موافقت غیر منتظره دولت روسیه با خلع سلاح شیمیایی اوضاع را دگرگون ساخت. نقطه شروع ماجرا سخنان جان کری در لندن و در جریان مذاکره به اتحادیه اروپا بود. کری تهدید کرد تنها راه جلوگیری از جنگ ، تحویل فوری سلاح های شیمیایی از سوی حکومت سوریه است. هنوز معلوم نیست این سخن کری بر روی طرحی حساب شده بود یا اینکه موضع شخصی وی را بازتاب داد .
روسیه بلافاصله پیشنهاد خلع سلاح داوطلبانه در ازاء توقف حمله نظامی را مطرح کرد که با پاسخ مثبت بشار اسد مواجه شد.
اوباما نیز از پیشنهاد روسیه استقبال کرد ولی در عین حال متذکر گشت که تهدید به حمله نظامی از روی میز برداشته نمی شود. او از کنگره خواست تصمیم گیری در خصوص طرح حمله نظامی بازدارنده به سوریه را به تعویق بیاندازند.
در مرحله آخر لاوروف و جان کری در ژنو ملاقات کردند تا در نهایت در روز شنبه توافق دو کشور به صورت رسمی اعلام شود . محور های اصلی این توافق شامل اعلام فهرست کلیه موجودی های زراد خانه شیمیایی دولت سوریه به سازمان ملل ا ظرف یک هفته ، نابودی تجهیزات ساخت، ترکیب و پر کردن گاز های سمی تا ماه نوامبر ، از بین بردن کلیه سلاح ها و مواد شیمیایی تا نیمه سال ۲۰۱۴ و آماده کردن پیشنویس قطعنامه در شورای امنیت سازمان ملل برای مجازات حکومت سوریه در صورت تخطی از اجرای موافقتنامه یاد شده است.
در ادامه کوشش می شود به اختصار پسامد های کوتاه مدت این توافقنامه تشریح گردد:
منتفی شدن موقت حمله نظامی
این توافقنامه حمله نظامی محدود را به تعلیق در آورد. دولت آمریکا تا پیش از این اصرار داشت عملیات هوایی چند روزه ای را با هدف قرار دادن ۵۰ نقطه کلیدی و استراتژیک نظامی سوریه سازماندهی نماید. اگرچه دولت آمریکا با مانع مخالفت محتمل کنگره امریکا مواجه بود ولی عزمش را جزم کرده بود تا اراده اش مبنی بر عدم تحمل به عبور از خط قرمز های تعیین شده و استفاده احتمالی بشار اسد از بمب شبمیایی را اعلام نماید. ابعاد حمله به صورت محدود و کنترل شده طراحی گشته بود .
اکنون دیگر موجبی برای تنبیه بشار اسد و جلوگیری از اقدام وی در استفاده از بمب شیمیایی وجود ندارد.
همچنین تصمیم گیری در خصوص موافقت و یا مخالفت با طرح پیشنهادی معطوف به سوریه اوباما در مجلس سنا به تعویق افتاده است تا تکلیف روند اجرای مذاکرات مشخص شود.
رضایت دولت اوباما
دولت اوباما از ابتدا با کراهت و از سر اجبار متمایل به حمله نظامی شد. دخالت مسلحانه در سوریه انتخاب و تصمیم اوباما نبود. اینک در صورت پایبندی دولت سوریه به مفاد قرار داد و همراهی روسیه ،دستاورد هایی که دولت آمریکا کسب کرده است بیشتر از حمله محدود و تنبیهی است . ا
ین حمله حتی اگر با عدم واکنش تلافی جویانه بشار اسد و متحدینش مواجه می شد باز تضمینی وجود نداشت که توانمندی دولت سوریه در استفاده از جنگ افزار های شیمیایی را از بین ببرد. اما اکنون کل ساختار و محتوی سلاح های شیمیایی حکومت سوریه در شرف نابودی است. ابتکار روسیه و پذیرش سوریه در واکنش به تهدید آمریکا به حمله نظامی و باز گذاشتن راه مفر ،عرضه شد. بدون فشار آمریکا ، خلع سلاح شیمیایی دولت سوریه دور از انتظار بود . حکومت سوریه تا پیش از این ماجرا حتی زیر بار نرفته بود تا به صورت رسمی اعلام کند که سلاح شیمیایی در اختیار دارد .
موفقیت روسیه در میانجیگری
روسیه در این ماجرا توان خود در جلوگیری از حمله نظامی امریکا خارج از تصمیم شورای امنیت سازمان ملل را نشان داد. از اینرو میانجیگری برای پیش بردن راه حل دیپلماتیک در حل مشکلات سوریه موفقیتی برای روسیه در سطح جهان است. روسیه از ابتدا استراتژی اش ممانعت از حمله نظامی امریکا در وهله اول ،سپس در صورت عدم موفقیت محدود سازی آن و در نهایت سرزنش بود. اما فعلا به نظر می رسد استراتژی روس ها در فاز اول محقق شده است. البته روسیه با ترغیب و اقناع حکومت سوریه به برچیدن سلاح های شیمیایی به نوعی از مواضع همسو با القاعده نسبت داده بود.
همچنین منتفی شدن حمله نظامی آمریکا باعث جلوگیری از تضعیف بیشتر سازمان ملل نیز شد. شکل گیری دخالت نظامی دیگری بدون موافقت شورای امنیت سازمان ملل ، قدرت بازدارندگی روسیه در مهار غرب و هدایت مسیر تعاملات بین المللی بر اساس موازنه قوای حاکم در شورای امنیت سازمان ملل را کاهش می داد.
آسیب پذیری سوریه نسبت به مداخله نظامی خارجی
اگر چه حمله نظامی مورد نظر آمریکا در ابعاد کوچک و محدود برنامه ریزی شده بود و غالب پیشبینی ها بر این فرض استوار بود که حمله احتمالی یاد شده تغییر استراتژیک در جنگ داخلی سوریه ایجاد نمی کند .
اما نسبت به همین حمله کوچک نیز حکومت سوریه آسیب پذیر نشان داد. علی رغم برخی از تهدید ها ولی تصمیم گیران اصلی حکومت سوریه فروریختن پرهیز از مداخله نظامی خارجی در سوریه را به مصلحت نمی دانستند و هزینه های آن را سنگین ارزیابی می کردند.
دولت روسیه و جمهوری اسلامی نیز در این نگرش هم عقیده بودند و بلند شدن دوباره صدای انفجار موشک های آمریکایی در منطقه خلیج فارس را موجب به هم خوردن موازنه قوا بشمار می آوردند.
بنابراین اقداماتی چون طرح پیشنهاد خلع سلاح شیمیایی سوریه توسط روسیه ، پذیرش بشار اسد و همراهی جمهوری اسلامی ایران در تعارض با ادعا هایی بود که نسبت به وخیم تر شدن اوضاع و واکنش های پشیمان آور در قبال حمله آمریکا هشدار می دادند. این مساله فضایی را باز کرده است تا مخالفان سوری خواهان اعمال روشی مشابه برای جلوگیری از استفاده حکومت سوریه از بمباران هوایی و پرتاب موشک در جنگ داخلی سوریه شوند.
فرصتی دیگر برای حل دیپلماتیک و مسالمت آمیز فاجعه انسانی گسترده در سوریه
موفقیت در جمع آوری سلاح های شیمیایی در سوریه راه را برای کار بست دیپلماسی و راهکار های بینابینی برای متوقف کردن جنگ داخلی در روسیه و گذار سیاسی باز کرده است . در حال حاضر رویارویی ارتش سوریه و مخالفان مسلح سوری به نوعی بن بست رسیده است.
ارتش آزاد سوریه و ائتلاف ملی مخالفین موافق حمله نظامی آمریکا بودند. آنها بشار اسد را به فریبکاری متهم می کنند که با دست آویز قرار دادن خلع سلاح شیمیایی در پی خریدن وقت و اعمال خشونت بیشتر در سرکوب خونین جنبش اعتراضی مردم سوریه است. اما واگذاری سلاح های شیمیایی دست اسد را در استفاده از سلاح های غیر متعارف در خاموش کردن اعتراضات و مقاومت های مسلحانه محدود می نماید. پیامد این رویداد کاهش ظرفیت بالقوه خشونت ورزی حکومت سوریه است و همچنین جلوی تبعات منفی و نتایج غیر قابل پیشبینی اقدام نظامی را می گیرد.
البته اپوزیسیون سوریه در مجموع از این اقدام نا خرسند است و تمایل داشت که حمله نظامی آمریکا به سوریه رخ دهد و حتی از گسترش آن به رویارویی نا محدود تا سقوط اسد استقبال می کردند.
اما اینک دوباره فرصتی فراهم شده است تا ظرفیت دیپلماسی در گشودن گره سوریه سنجیده شود.
در عین حال دولت آمریکا به موازات ،در زمینه تجهیز بخش میانه رو و غیر اسلام گرای مخالفین سوری به سلاح و آموزش فعال است . ولی اعلام کرده است موشک های ضد هواپیما و تانک در اختیار شان نمی گزارد. دولت سوریه پذیرش داوطلبانه خلع سلاح اتمی را در قالب تلاش این دولت برای آشتی ملی تبیین کرده است.
اجرای موافقتنامه تاثیر خاصی در موازنه قوای موجود در سوریه باقی نمی گذارد اما در صورتی که بشار اسد برخورد متفاوتی را در درگیری با مخالفان نشان ندهد ،عرصه برای کاهش تنش ها و متوقف شدن بزرگترین تراژدی انسانی در قرن بیست و یکم مساعد می گردد.
تحلیل فوق و تشریح پیامد ها بر این فرض استوار است که دولت سوریه و حامی اش روسیه، اراده جدی و لازم برای خلع سلاح شیمیایی را در چارچوب زمانی توافق شده دارند. در غیر این صورت خود این مساله تبدیل به موضعی برای تنش بیشتر و در نتیجه تسهیل حمله نظامی بازدارنده و تنبیهی بدل گردد.
تحولات کنونی در سوریه آزمایشگاه خوبی برای سنجش نسبت پیچیده جنگ و صلح است که در سیاست عملی قابل تقلیل به دو موجودیت کاملا متمایز ،متضاد و جدا از هم نیست.
