تلاش‌ها برای برگزاری نشست ژنو ۲ شدت یافته است. اگر چه هنوز برگزاری این نشست برای حل تراژدی جنگ داخلی سوریه قطعی نیست. مدت‌ها است سازمان ملل می‌کوشد تا در ماه نوامبر گفتگو بین طرفین نزاع صورت گیرد تا بعد از خلع سلاح شیمیایی دولت سوریه، چشم‌انداز روشنی برای پایان جنگ در افق سیاسی سوریه پدیدار شود.
تاریخ اولیه بعد از دیدار ابراهیمی و مدودف در ۲۳ نوامبر در نظر گرفته شده بود اما تردید وجود دارد که در این موعد، ژنو میزبان نمایندگان بشار اسد و مخالفان باشد. با این همه، تلاش‌های جدی در جریان است تا حداکثر در پایان سال ۲۰۱۳ ملاقات یاد شده انجام شود.
البته ژنو ۲ فقط مختص طرفین نزاع در داخل خاک سوریه نیست بلکه ابعاد جهانی و منطقه‌ای نیز دارد. روسیه و آمریکا دو بازیگر اصلی بین‌المللی هستند که به ترتیب از حکومت سوریه و مخالفان جانبداری می‌کنند. در سطح منطقه نیز عراق، ایران و حزب‌الله لبنان یک سر شکاف و عربستان، قطر، حماس، ترکیه، اردن، امارات و قطر سوی دیگر آن را تشکیل می‌دهند. در ژنو ۲ قرار است همه این نیرو‌ها با میانجی‌گری سازمان ملل شرکت داشته باشند.منازعه خونین و سنگین سوریه به سومین سال خود نزدیک می‌شود. بیش از ۱۲۰ هزار نفر تاکنون در جنگ داخلی سوریه جان باخته‌اند و حدود یک چهارم مردم این کشور نیز آواره شده‌اند. وضعیت پیچیده کنونی جایی برای خوش‌بینی باقی نمی‌گذارد که بزرگترین فاجعه انسانی قرن بیست و یکم به‌زودی پایان پذیرد. در این مقاله کوشش می‌شود چشم‌انداز نشست ژنو تحلیل شود.
شدت یافتن تلاش‌های میانجی‌گرانه اخضر ابراهیمی
اخضر براهیمی نماینده ویژه سازمان ملل، تلاش‌های خود برای ترک مخاصمه در سوریه را در روزهای پیش افزایش داده است. او ابتدا به ایران رفت تا نظر مثبت حکومت را نسبت به از سرگیری مذاکرات جلب کند. از نتیجه دیدار وی با ایران چیزی اضافه بر تمایل پیشین این کشور به شرکت در نشست ژنو ۲ به دست نیامد. وی در ادامه سفر پنج روزهای به دمشق کرد و در پایان این سفر در روز جمعه اول نوامبر در مصاحبه مطبوعاتی اعلام کرد، سازمان ملل مصمم است اجلاس ژنو ۲ را در هفته‌های آینده برگزار کند.
به نظر می‌رسد نتیجه مذاکرات وی با بشار اسد چندان موفقیت‌آمیز نبوده است. او خبر داد که به‌زودی به ژنو می‌رود تا با مقامات روسیه و آمریکا در پنجم نوامبر گفتگو کند و بعد از توافق با آنها با دیگر کشور‌های عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل جلسه‌ای داشته باشد.
فاز آخر، جلب توافق کشور‌های منطقه و نمایندگان دولت و مخالفان سوریه است. فعلا موفقیت در برگزاری فاز سوم معلوم نیست و موانع زیادی در تحقق آن وجود دارد. ابراهیمی همچنین تاکید کرد بدون نماینده مخالفان سوری، نشست ژنو ۲ برگزار نخواهد شد.
او ضمن ابراز امیدواری به اینکه مخالفان سوری اعم از مسلح و مسالمت‌جو بر روی شرکت یک نفر در نشست توافق کنند، بار دیگر از طرفان درگیر خواست تا از فرصت موجود برای پایان دادن به خشونت‌های گسترده و کشتار فزاینده در سوریه استفاده کرده و خطیر بودن شرایط را درک نمایند.
او همچنین اعلام کرد سازمان ملل ترجیح می‌دهد ایران حتما در مذاکرات یاد شده حضور داشته باشد. موفقیت مذاکرات در اقناع بشار اسد به نابودی داوطلبانه زرادخانه شیمیایی و همچنین تصویب قطعنامه الزام‌آور در شورای امنیت مایه دلگرمی و امید ابراهیمی است تا موافقت‌نامه مشابهی نیز در خصوص صلح در سوریه منعقد شود.
ژنو ۲ و تشدید واگرایی‌ها
معمولا لازمه موفقیت در پایان جنگ و بسته شدن نطفه صلح، شکل‌گیری نوعی همگرایی و اراده معطوف به کاهش تنش‌ها است. اما شرایط کنونی سوریه چنین دورنمایی را نشان نمی‌دهد. وضعیت فعلی نه تنها نشانگر هموار شدن فضا برای همگرایی نیست بلکه خود ژنو ۲ منجر به تشدید واگرایی در اکثر بازیگران منازعه خونین و کشدار سوریه شده است. در حال حاضر در داخل دولت امریکا و حتی وزارت خارجه اختلافات جدی پیرامون ضرورت تشکیل سریع نشست ژنو ۲ وجود دارد. آمریکا و روسیه نیز نسبت به روند توافقات در جریان خلع سلاح شیمیایی دولت سوریه، فاصله بیشتری پیدا کرده‌اند و مناسبات آنها تنش‌آلودتر شده است.
این مسئله به کشمکش‌ها در داخل بلوک مخالفان سوری نیز دامن زده است. گروه‌های مسلح سوریه تقریبا برخوردی منفی با ژنو ۲ در پیش گرفته‌اند و شرکت نمایندگانی از مخالفان در این نشست ممکن است روند جدایی بین بخش مسلح و غیرمسلح را به نقطه ترمیم‌ناپذیر برساند. حامیان منطقه‌ای جنبش اعتراضی سوریه نیز از هم دور شده‌اند. عربستان علاوه بر اینکه موضع تندی علیه اقدامات آمریکا اتخاذ کرده، با ترکیه و قطر نیز مشکل پیدا کرده است. دو کشور یاد شده، مخالفت کمتری در گفتگو با بشار اسد دارند و از موضع سازش‌ناپذیری قبلی خود با دولت سوریه فاصله گرفته‌اند.
افزایش نسبی قدرت دولت سوریه
دولت سوریه هم نسبت به قبل در موضع بهتری قرار دارد و با علم به این موضوع، می‌کوشد تا دست بالا را در مذاکرات داشته و پیش شرط‌هایی برای تثبیت بیشتر حاکمیت خود تعیین کند. ارتش سوریه شهر استراتژیک السفیره در شمال سوریه را از کنترل مخالفان در آورده و تسخیر کرد. این اتفاق نوار پیروزی‌های اخیر ارتش سوریه و افزایش حوزه حکمرانی بشار اسد را تداوم بخشید. البته دامنه این پیروزی‌ها هنوز بزرگ نیست و با غلبه ارتش بر مخالفان و بازگشت موقعیت اسد به پیش از سال ۲۰۱۰ فاصله چشمگیری دارد. جنگ داخلی سوریه کماکان در وضعیت بن‌بست قرار دارد و طرفین قادر به شکست کامل همدیگر نیستند.
به گزارش “آسوشیتدپرس” دولت سوریه مدعی است ابو محمد جولانی رهبر گروه جبهه النصره در درگیری‌ها در شهر لاذقیه کشته شده است. اعضاء گروه یاد شده که موتلف القاعده و از قوی‌ترین گروه‌های نظامی است که با ارتش سوریه می‌جنگد، این ادعا را رد کرده‌اند. اما در صورت صحت این ادعا، دولت سوریه ضربه سنگینی به گروه‌های اسلام‌گرای جهادی وارد ساخته است.
هدف اصلی ارتش سوریه در ماه‌های پیش حفظ کارخانه‌های تولید سلاح از حملات مخالفان و ایجاد سپر دفاعی قوی پیرامون آنها و همچنین مسدود کردن مسیر ارسال سلاح به مخالفان بوده است. به نظر می‌رسد ارتش سوریه موفق شده نوعی مصونیت امنیتی برای مراکز نظامی و صنایع دفاعی این کشور ایجاد کند.اسد دو پیش شرط مهم را مطرح کرده است. نخست در دیدار با ابراهیمی متذکر شد موفقیت مذاکرات نیازمند توقف حمایت دولت‌های خارجی از مخالفان مسلح است. او همچنین تصریح کرده که حضور نمایندگان مخالفان مسلح در میز مذاکرات را زمانی می‌پذیرد که آنها رسما سلاح‌هایشان را زمین بگذارند. بنابراین دولت سوریه به موازات جلو رفتن برنامه خلع سلاح شیمیایی به دنبال بهبود موقعیت خود در داخل خاک سوریه و گرفتن امتیاز از جامعه جهانی است. در عین حال به دلیل منتفی شدن خطر سقوط و دستیابی به موقعیت دست بالا، عجله‌ای برای شروع مذاکرات چند جانبه نیز ندارد.
بشار اسد مصمم است دوره ریاست جمهوری کنونی‌اش تا نیمه سال ۲۰۱۴ را به پایان برساند. قرائن نشان می‌دهد وی تمایل جدی برای رقابت در انتخابات ریاست جمهوری آینده نیز دارد. حتی در صورتی که وی نامزد نشود، باز اراده حکومت حفظ قدرت توسط فرد دیگری وابسته به حزب بعث است.
روسیه و استمرار پشتیبانی از بشار اسد
روسیه به عنوان قدرتمند‌ترین حامی خارجی دولت سوریه، کماکان بر ضرورت نقش‌آفرینی اسد در دوره انتقالی و رسیدن به توافق در سوریه اصرار دارد. دیمتری مدودف نخست وزیر روسیه روز پنجشنبه ۳۱ اکتبر ابراز امیدواری کرد که نشست ژنو تا پیش از پایان سال جاری میلادی انجام شود. وی از طرفین مخاصمه خواست با یکدیگر مصالحه کنند و از خواسته‌های حداکثری بپرهیزند. او در عین حال به آن دسته از مخالفان که تحقق آتش‌بس را مستلزم اطمینان از کناره‌گیری بشار اسد می‌دانند، حمله کرد. مدودف با اشاره به تجربه لیبی و مصر اعلام کرد باید بشار اسد تضمینی داشته باشد که به سرنوشت قذافی و مبارک دچار نمی‌شود تا وارد فراینده مذاکرات گردد.
روسیه تاکنون با هر طرحی که شامل سقوط اسد از قدرت باشد، به شدت مخالفت کرده و این مخالفت فقط در حد حرف و فعالیت‌های دیپلماتیک نبود، بلکه با ارسال سلاح، همکاری‌های اطلاعاتی و حمایت‌های سیاسی کوشش کرده موازنه قوا به نفع اسد در سوریه جریان یابد.
تحقیقات کنگره آمریکا نشان می‌دهد در سال‌های ۲۰۰۸ تا ۲۰۱۱ حجم سلاح‌های ساخت روسیه که به سوریه ارسال شده، نزدیک به ۱.۷ میلیارد دلار بوده است. در حال حاضر نیز گزارش‌هایی وجود دارد که روسیه سلاح‌های متعارف و قطعات یدکی آنها از جمله سیستم‌های دفاع هوایی، تجهیزات مخابراتی و رادار، خمپاره و راکت‌های ضدتانک را به سوریه می‌فرستد و همراهی در زمینه نابودی سلاح‌های شیمیایی دولت سوریه، تاثیری بر همکاری‌های نظامی کنونی نداشته است.
سازمان دیده‌بان حقوق بشر مدعی شد دولت سوریه از بمب‌های ترموبریک ساخت روسیه (بمب‌هایی که از اکسیژن هوای مجاور برای انفجار استفاده کرده و حرارت بیشتر و اشتعال شدیدتری ایجاد می‌کنند) در حمله به شهر الرقه در اواخر ماه سپتامبر استفاده کرده است.
دولت روسیه استراتژی حفط اسد و نقش‌آفرینی در گفتگو‌های معطوف به دوره انتقالی را دنبال می‌کند. در عین حال فوریت زمانی توقف جنگ داخلی سوریه برای مقامات کرملین مهم است و تمایلی به فرسایشی شدن فضا ندارند.
روس‌ها همچنین خواهان مشروعیت دادن به آن بخش از مخالفان سوری هستند که در دمشق حضور داشته و رویکرد محافظه‌کارانه‌ای را در برابر بشار اسد اتخاذ کرده‌اند؛ نیرو‌هایی که موضع براندازانه نسبت به اسد ندارند. روسیه حداقل خواهان حضور نماینده‌ای از این جمع است تا مذاکره کنندگان از جانب مخالفان محدود به گرایش‌های رادیکال نباشند.
آمریکا و موقعیت پارادوکسیکال
دولت آمریکا درشرایط دشواری قرار دارد. اگر چه موافقت بشار اسد با کنار گذاشتن سلاح‌های هسته‌ای موفقیتی برای آمریکا بود، اما شرایط کنونی تحقق هدف اولیه خروج اسد از قدرت را با چالش جدی مواجه کرده است. دولت امریکا نگاهی مثبت به برگزاری مذاکرات ژنو ۲ دارد اگر چه در این خصوص در هیات حاکمه آمریکا تشتت نظر وجود دارد، ولی جان کری تصمیم گرفته است تا این نشست برگزار شود و یک بار دیگر بخت دیپلماسی برای حل معضلات سوریه به آزمون گذاشته شود.
ازاین رو آمریکا کوشش زیادی کرده و می‌کند تا مخالفان سوری را به حضور در مذاکرات راضی سازد. در این مسیر اروپا و اتحادیه عرب نیز با آمریکا همراه هستند. در نشستی که در لندن برگزار شد مقامات غربی به ائتلاف ملی مخالفان سوری اطمینان دادند که حضور اسد در دولت انتقالی را نمی‌پذیرند. جان کری به صراحت اعلام کرد اسد نباید در دولت آینده سوریه جایی داشته باشد. اما مشکل این است که لازمه موفقیت ژنو ۲ کسب رضایت چین وروسیه است و آنها نیز تاکنون از پذیرش چنین خواسته‌ای سرباز زده‌اند. کندی مسیر ارسال سلاح‌های سبک به مخالفان سوری و خودداری از ارسال سلاح‌های سنگین، وضع آمریکا در جنبش اعتراضی سوریه را بحرانی ساخته است.
تلاش آمریکا برای تحقق نشست ژنو ۲ ضمن اینکه رسیدن به هدف از قبل اعلام شده خروج اسد از قدرت را با تردید مواجه می‌کند و عملا فضا را به سمت تغییر این هدف سوق می‌دهد، باعث ایجاد شکاف بین آمریکا و مخالفان سوری و همچنین عربستان سعودی شده است.
مخالفان سوری و گسترش مشکلات
در این میان، وضعیت مخالفان سوری سیر نزولی را طی می‌کند و نشست ژنو ۲ شکاف در بین آنها را تشدید کرده است. ائتلاف ملی سوریه موقعیتش در مقایسه با گذشته ضعیف‌تر شده است. شورای ملی سوریه به عنوان بزرگترین بخش ائتلاف اعلام کرده که با شرکت در نشست یاد شده مخالف است. ارتش آزاد سوریه نیز موضع مشابهی دارد.
گروه‌های اسلام‌گرای افراطی نیز از این ائتلاف خارج شده و رهبری آن را به رسمیت نمی‌شناسند. در حال حاضر ائتلاف ملی وضعیت شکننده‌ای دارد. حال اگر بدون توجه به مخالفت‌ها، رهبر این ائتلاف در نشست ژنو ۲ شرکت کند، آنگاه آینده آن در هاله‌ای از ابهام قرار خواهد گرفت. از این رو احمد جربا رئیس ائتلاف ملی در سخنرانی افتتاحیه نشست لندن اظهار داشت اسد حتما باید از قدرت کناره‌گیری کند.
درگیری‌های داخلی بین مخالفان مسلح در سه جبهه جریان دارد. نخست بین کرد‌ها و اسلام‌گرایان جهادی، دوم بین خود گروه‌های اسلام‌گرای افراطی و سپس بین اسلام‌گرایان و ارتش آزاد و بخش سکولار.
درگیری‌های فوق توان مخالفان مسلح را کاهش داده است. همچنین این نیرو‌ها در دستیابی به سلاح در مقایسه با گذشته در شرایط سخت‌تری به سر می‌برند. برخی از گزارش‌ها حاکی است مسیر ارسال سلاح از قطر و ترکیه کاهش پیدا کرده ولی عربستان کماکان فعالیت‌های گذشته‌اش را ادامه می‌دهد.
سخت‌گیری گروه‌های اسلام‌گرای جهادی نسبت به مردم و روزنامه‌نگاران منتقد نیز رو به افزایش است. اقدامات ضد حقوق‌بشری آنها نیز بیش از گذشته مورد اعتراض داخلی و خارجی قرار گرفته و بدین ترتیب مخالفان را با مشکلی دیگر مواجه کرده است.
امکان حضور فردی و یا جمعی در مذاکرات ژنو ۲ که مورد توافق همه بخش‌های مخالفان سوری باشد، تقریبا غیر ممکن است. حتی تردید وجود دارد فردی پیدا شود که به طور نسبی مورد حمایت اکثریت باشد. هزینه شرکت برای ائتلاف ملی مخالفان سوری به خصوص اگر نقش‌آفرینی اسد در دوره انتقالی به رسمیت شناخته شود، بالا است.
اسرائیل و شدت عمل در رعایت خطوط قرمز
دولت اسرائیل بدون اینکه مستقیما وارد جنگ داخلی سوریه شود، به دقت تحولات در سوریه را دنیال می‌کند. ارسال سلاح‌های سنگین و موشک به حزب‌الله لبنان خط قرمز اسرائیل است و از همین رو تاکنون محموله‌های متعددی را نابود کرده است. اسرائیل اخیرا برای دومین بار در ۲۰۱۳ محموله‌ای از موشک‌های ساخت روسیه را که به سوریه ارسال شده بود بمباران کرد. دولت سوریه اما مانند دفعات قبل واکنشی نشان نداد.
این اتفاق به نوبه خود لایه دیگری از تنش را به جنگ داخلی سوریه اضافه کرد. نتیجه این برخورد تضعیف حکومت سوریه و متحد آن حزب‌الله است. اما بخشی از مخالفان سوری نیز در قبال نقض حاکمیت ملی سوریه توسط اسرائیل موضع منفی دارند.
دورنمای اجلاس ژنو ۲
توضیحاتی که ارائه شد، پیچیدگی و دشواری انجام نشست ژنو ۲ را نشان می‌دهد. حتی اگر این نشست تا پایان سال جاری برگزار شود باز تضمینی برای موفقیت آن وجود ندارد. احتمال تحقق این نشست در ماه نوامبر پایین است. بزرگترین مانع حضور نماینده‌ای مشروع از مخالفان است که حکومت اسد نیز آن را به رسمیت بشناسد. بخش‌های مهمی از معترضان سوری پیشاپیش مخالفت خود را اعلام کرده‌اند.
مهم حضور نماینده‌ای است که بتواند اکثریت مخالفان و مردم سوریه را نسبت به توافقات احتمالی صورت گرفته مجاب سازد. اسلام‌گرایان جهادی تحت هیچ شرایطی با اسد مذاکره نخواهند کرد. دولت سوریه نیز پذیرای گفتگو با آنها نیست. اما این نیرو جزو قوی‌ترین بخش مخالفان سوری هستند. مسئله اصلی آنها مردم سوریه ورفاه حال آنها نیست، بلکه سوریه را به پایگاه اصلی جنگ مقدس علیه کفار تبدیل کرده‌اند و می‌خواهند تشکیل حکومت جهانی اسلام را از این طریق دنبال کنند.
بر مبنای گزارش سازمان‌های اطلاعاتی آمریکا، ماهانه بین ۱۰۰ تا ۵۰۰ نفر از سراسر دنیا برای شرکت در جهاد مقدس به سوریه می‌آیند. این نیرو به راحتی قابل مهار نیست و استعداد آن را دارد که منطقه‌ای خود مختار برای فعالیت خود در سوریه ایجاد سازد.
مانع مهم دیگر خودداری اسد در کناره‌گیری از قدرت است. وی با قتل‌عام و خشونت فراگیر توانست خود را از سقوط نجات دهد بنابراین در مقطع فعلی می‌خواهد قدرتش را حفظ نماید و دلیلی نمی‌بیند که در انتخابات آینده کاندیدا نشود.
حکومت ایران نیز از این موضع حمایت می‌کند. علی لاریجانی رئیس مجلس ایران اعلام کرد که کسانی که با کاندیداتوری اسد مخالف هستند از پیروزی وی در انتخابات می‌ترسند. به نظر می‌رسد در خصوص سوریه تفاوتی بین دیدگاه دولت روحانی و اصول‌گرایان وجود ندارد و حاکمیت به صورت یکپارچه خواهان حفظ حکومت کنونی سوریه با اصلاحاتی کم‌دامنه و تاکتیکی است.
اسد حداکثر بخش‌هایی از اپوزیسیون سوریه را می‌پذیرد که با وی در تعامل بوده‌اند. این موضع بشار اسد که با حمایت ایران و روسیه همراه است، توافق را غیرعملی می‌سازد. آمریکا و غرب تاکنون با حضور حکومت ایران در ژنو ۲ با توجه به سیاست جاری آن مخالفت کرده‌اند. اما مقامات تهران فاکتور غیرقابل انکاری در تحولات سوریه هستند و دستیابی به توافق بدون حضور آنان بعید به نظر می‌رسد.
تفاوت فاحش موضع غرب و روسیه و چین دیگر مانع بزرگی است که در برابر موفقیت مذاکرات قرار دارد. غرب اگر از خواسته‌اش مبنی بر کناره‌گیری اسد از قدرت چشم بپوشد، آنگاه وضعیت نامناسبی در کشور‌های عربی پیدا می‌کند و عملا میدان را به رقیب واگذار خواهد کرد. البته شدت یافتن نگرانی‌ها از فعالیت ترویستی در سوریه باعث شده تا آمریکا درجه تقابل با حکومت سوریه را کم کند اما کماکان حضور اسد در قدرت را خط قرمز می‌داند. عدول از این خط قرمز هزینه حیثیتی و سیاسی برای اوباما در پی دارد و همچنین امنیت ملی آمریکا را نیز با مشکل مواجه می‌سازد.
با این وضعیت، احتمال اینکه ژنو ۲ بتواند چشم‌اندازی برای آتش‌بس و مصالحه در جنگ داخلی سوریه ایجاد نماید، ناچیز است. مگر اینکه روسیه و آمریکا از اهرم‌های نفوذ خود استفاده کنند و راه‌حل بینابینی را جلو ببرند. یعنی از یک طرف اسد بعد از پایان دوران ریاست جمهوری از قدرت برای همیشه کناره‌گیری کند و در عوض یک چهره میانه‌رو و مورد قبول طرفین سکان دولت انتقالی را برای ایجاد تحولات در دست بگیرد. گروه‌های افراطی اسلامی مجبور به خروج از سوریه شوند و مخالفان امکان فعالیت سیاسی مسالمت‌آمیز در داخل خاک سوریه را پیدا نمایند.
چنین حالتی در شرایط کنونی سوریه خیلی خوشبینانه به نظر می‌رسد اما در عالم سیاست ناممکن وجود ندارد.
