نشست وین ۶ بعد از ۱۶ روز مذاکره سنگین و مستمر با ناکامی در دستیابی به توافق جامع به پایان رسید. «محمد جواد ظریف» و «کاترین اشتون» با صدور متن مشترکی تاکید کردند که طرفین طی هفته‌‌های آینده و به اشکال مختلف گردهم آمده و مذاکرات را ادامه می‌دهند. دو طرف همچنین به وجود فاصله قابل توجه در برخی موارد کلیدی، با وجود برخی پیشرفت های ملموس، تأکید کردند.
طبق توافق در بامداد شنبه ۱۹ جولای مدت مذاکرات برای ۴ ماه دیگر تا تاریخ بیستم نوامبر ( یک سالگی توافق اقدام مشترک شش ماهه ژنو) تمدید شد. در این مدت حکومت ایران کماکان محدودیت ها در برنامه هسته ای اش را ادامه می دهد و در عوض ۲ میلیارد و ۸۰۰ میلیون دلار از حساب های بلوکه شده ایران آزاد می شود.
دو طرف فضای مذاکرات را برای تمدید مثبت ارزیابی کردند اما در عین حال همانطور که فرانک والتر اشتاین‌مایر، وزیر خارجه آلمان تاکید کرد این مهلت مناسبت ترین و چه بسا یکی از آخرین فرصت ها برای حل مسالمت آمیز بحران هسته ای ایران باشد.
از قبل و بخصوص بعد از نشست های وین ۴ و ۵ پیشبینی می شد مذاکرات توافق جامع در موعد اولیه به فرجام نرسد. اینک مذاکرات به جایی رسیده است که به قول عباس عراقچی ۶۰ الی ۶۵ درصد متن مربوط به توافق جامع آماده شده ولی ۳۵ درصد مورد اختلاف شامل مسائل کلیدی می شود که از نظر محتوایی بیش از ۸۰ درصد متن را تشکیل می دهد. بنابراین می توان گفت عملا پیشرفتی در دستیابی به توافق جامع حاصل نشده و هنوز اصل دسترسی به آن مورد تردید است.
اما هزینه های عدم دستیابی به توافق و یا پاره شدن زنجیر مذاکرات نیز برای ایران و غرب در حدی بالا است که هر دو طرف تمایل دارند مذاکرات را ادامه دهند. در ابتدای مذاکرات هیات نمایندگی ایران اعلام کرد اگر چشم اندازی برای موفقیت مذاکرات در آینده وجود نداشته باشد با تمدید مذاکرات موافقت نخواهند کرد . دیپلمات های غربی نیز در موضعی مشابه تمدید مذاکرات را در مدت زمان چند هفته ای در صورت بالا بودن احتمال توافق طرح می کردند. اما مذاکرات فشرده روز های آخر باعث شد تا با تمدید مذاکرات در چارچوب اقدام مشترک ژنو برای ۴۰ ماه توافق گردد. عراقچی دلیل تمدید مذاکرات را تمایل دولت به جلوگیری از بازگشت تحریم ها به سطح قبلی و همچنین نگرانی غرب از غنی سازی بیست درصدی اورانیوم عنوان نمود.
چرایی بن بست مذاکرات
هنوز دلایل عدم رسیدن به توافق در ۲۰ جولای به صورت مفصل و رسمی اعلام نشده است. اما بر اساس اخبار مطرح در رسانه ها و موضعگیری ها و مصاحبه های مقامات نزدیک به مذاکره کنندگان دو طرف می توان نتیجه گیری کرد که حوزه های اختلاف بر سر تعداد ، سطح و مکان غنی سازی اورانیوم ، راکتور آب سنگین اراک، محدوده تحقیقات چگونگی برداشته شدن تحریم ها بوده است. در عین حال بحث برسر برنامه موشکی ایران نیز در جریان بوده است.
اما مسئله کانونی ابعاد و اندازه تاسیسات غنی سازی اورانیوم بوده است. امریکا و به تبع آن ۵+۱ خواهان کاهش تعداد سانتریفوژ ها و تقلیل ساختار کنونی غنی سازی اورانیوم برای توافق جامع و پایدار است. اما ایران بر حفظ ساختار کنونی اصرار دارد.
در اصل موضع سرسخت تیم مذاکره کننده از وین ۴ و بعد از سخنرانی خامنه ای شروع شد. تعریف جدید خامنه ای از نرمش قهرمانانه و تعیین خطوط قرمز برای تیم مذاکره کننده آنها را در موقعیت سخت گیری و عدم انعطاف در مذاکرات قرار داد. او در سخنرانی اش در جمع مسئولان عالی رتبه نظام تصریح کرد که نیاز کشور در غنی سازی اورانیوم در حد ۱۹۰ هزار سو ( واحد جدا کننده اورانیوم تغلیظ شده ) است. البته وی جا را باز گذاشت تا این میزان به یک باره بدست نیاید و یک دوره زمانی چند ساله را در بر بگیرد.
طبق ادعای علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی ایران برای تامین سوخت هسته ای نیروگاه اتمی بوشهر سالانه به ۱۹۰ هزار سو اورانیوم غنی شده نیاز است. منتها طبق قرار داد روسیه متعهد است تا ده سال سوخت هسته ای نیروگاه بوشهر را تامین کند. صالحی با بیان اینکه ایران سانتریفوژ هایی با ظرفیت ۲۴ سو دارد عدد ۷۰۰۰ هزار سانتریفوژ را به عنوان نیاز ایران برای تولید صنعتی اعلام کرد تا فضا برای جوش خوردن معامله اتمی مساعد گردد.
اما سرمقاله حسین شریعتمداری در روزنامه کیهان که با سکوت بیت رهبری همراه بود پرده از دیدگاه بخش تند رو و مسلط حکومت پرده برداشت. شریعتمداری مدعی شد اولا رهبری ایران در میانه راه با اتخاذ دستورات جدید و محدود کردن دامنه اعطاء امتیاز محاسبات جدیدی را در مذاکرات اعمال کرده و بازی غرب را به هم زده است. او همچنین گفت توانایی سانتریفوژ های موجود در حد ۱٫۲ و ۱٫۸ است و عدد ۲۴ ادعایی صالحی برای سانتریفوژ هایی است که هنوز در مرحله آزمایشگاهی هستند و سال ها طول می کشد که به بهره برداری برسند. طبق محاسبات شریعتمداری ایران برای تامین نیاز های صنعتی اش به نزدیک ۱۵۶ هزار سانتریفوژ نیاز دارد!
شریعتمداری همچنین تیم مذاکره کننده را متهم ساخت که به پذیرش ۴۰۰۰ سانتریفوژ رضایت داده بودند
ولی رهبری با هشدار نرم به مذاکره کنندگان که طرف مقابل به مرگ گرفته است تا به تب راضی شوید ، خواهان پذیرش ساختار موجود هسته ای ایران شد که ۱۹ هزار سانتریفوژ دارد و نزدیک به ۹۰۰۰ آن فعال است .
از این رو سخنان خامنه ای در جمع مسئولان نظام صحت ادعای شریعتمداری را تایید کرد . رهبری در آن سخنان ضمن نصیحت به تیم مذاکره کننده آنها را خطاب قرار داد که مواظب باشند دشمن یعنی آمریکا باعث نشود آنها محاسبه غلط بکنند. او تامین ۱۹۰۰۰ هزار سو اورانیوم غنی شده در سال ، عدم تعطیلی فردو و نبود محدودیت در حوزه تحقیق و توسعه را به عنوان خطوط قرمز اعلام نمود.
ابعاد فوق در زمینه غنی سازی اورانیوم برای غرب قابل پذیرش نبود. آمریکا برای توافق جامع خواهان کاهش چشمگیر تعداد سانتریفوژ ها و عدم استفاده از نسل های جدید سانتریفوژ است. همچنین تعطیلی فردو نیز مورد توجه مقامات آمریکایی است. دولتمردان غرب کماکان نسبت به برنامه هسته ای حکومت بی اعتماد هستند. اقدام مشترک ش ماهه ژنو از دید آنها به معنای پایان بی اعتمادی و کسب اطمینان نیست. از اینرو آنها می کوشند محدودیت ها برای یک زمان طولانی در دوره توافق جامع تداوم یابد و تحریم ها نیز به صورت پله ای متناسب با اقدامات اعتماد ساز ایران برداشته شوند. اما ایران خواهان برداشته شدن به یکباره تحریم ها است.
دیگر عنصری که اجازه توافق پایدار را نمی دهد اصرار آمریکا و دیگر دولت های غربی بر تعیین محدودیت دائمی در ساختار غنی سازی اورانیوم توسط جمهوری اسلامی است. چنین مسئله ای نمی تواند مورد پذیرش حکومت قرار بگیرد.
از یک سو رهبری و بخش مسلط قدرت برای ماجراجویی و سیاست خارجی ستیزه جویانه می خواهند ساختار هسته ای حفظ شود و نقطه گریز Break out) ) کوتاه باشد. همچنین پرستیژ و منافع ملی ایران نیز تطابق با پذیرش دائمی محدودیت در خصوص غنی سازی اورانیوم ندارد. حداکثر محدودیت های مقطعی و موقت می تواند در دستور کار قرار بگیرد.
از آنجاییکه هنوز تکلیف فعالیت های گذشته هسته ای که مشکوک به بهره برداری نظامی هستند از سوی آژانس مشخص نشده است ، برای غرب نیز دشوار است تا پذیرای فعالیت بدون محدودیت غنی سازی اورانیوم توسط جمهوری اسلامی شود.
این مسئله باعث قفل شدن مذاکرات شد. اما از آنجاییکه در اقدام مشترک شش ماهه ژنو و در فصل مربوط به توافق جامع ، اندازه و ظرفیت تجهیزات و ساختار فنی غنی سازی اورانیوم در ایران منوط به توافق دوجانبه ایران و ۱+۵ شده است لذا مذاکره کنندگان ایرانی در چارچوب مدالیته راهی جز کسب رضایت غرب ندارند.
جنگ رسانه ای ظریف و کری در آستانه مذاکرات تایید کننده وجود این شکاف و تلاش دو طرف برای اقناع دیگری به عقب نشینی بود. کلید واژه این عقب نشینی از سوی ایران واقع گرایی و دوری از برخورد تحمیلی بود. امریکا نیز بر روی تصمیم گیری سخت و کاربردی تاکید ورزید.
موضوع سانتریفوژ ها در کنار راکتور اراک ، نحوه برچیده شدن تحریم ها ، حدود و ثغور تحقیق و توسعه و مسائل حاشیه ای اجازه نداد علی رغم تلاش مذاکره کنندگان طرفین به توافق دست یابند. عدم اقناع آژانس هسته ای از پاسخ های ایران در خصوص فعالیت هایی که شائبه استفاده نظامی دارند نیز فاکتور مهمی در پر پیچ و خم شدن گفتگو ها ایفا کرد.
دولت اوباما و دولت روحانی هر دو منافع خاصی در به فرجام رسیدن مذاکرات در موعد اولیه داشتند اما شکاف وسیع و فاصله زیاد آنها را ناکام ساخت. در واقع موضوع دیگر از حوزه مانور های دیپلماتیک خارج شده و نیازمند تصمیمات سیاسی و راهبردی در پایتخت ها بود.
عامل اصلی در این ناکامی نقش آفرینی برجسته خامنه ای در بستن دست مذاکره کنندگان ایرانی و اتخاذ موضع سرسختانه برای حفاظ ساختار هسته ای موجود بود. در کنار این مساله برآورد غلط تیم مذاکره کننده در عملی بودن دستیابی به توافق جامع در بازه زمانی چند ماهه و دست کم گرفتن پیچیدگی ها و تنگناها و موضع منفعلانه آنها در برابر رهبری نیز نقش مهمی داشت. در عین حال دیدگاه غرب با محوریت آمریکا در خصوص حفظ محدودیت دائمی در برنامه هسته ای ایران نیز عرصه را برای مصالحه پایدار هسته ای تنگ ساخته است.
چشم انداز پیشرو
سیر تحولات بعد از دوره شش ماهه نخست اقدام مشترک ژنو و نافرجامی در انعقاد توافق جامع باعث می شود تا با احتیاط بیشتری در خصوص آینده سخن گفت. رویکرد تیم هسته ای ایران از وین ۴ به بعد تغییر ملموسی با شروع مذاکرات بعد از تشکیل دولت روحانی پیدا کرده است. به نوعی می شود گفت جهت حرکت جدید در قیاس با گذشته بیشتر شبیه رویکرد سعید جلیلی در مذاکرات است اگر چه هنوز با آن تفاوت های قابل اعتنایی دارد .
مذاکرات اگر تا ۲۰ نوامبر به نتیجه نرسد احتمال اینکه شانس مجددی در آینده پیش دیدنی داشته باشد خیلی کم است . مقام های امریکایی بر عکس آغاز اقدام مشترک ژنو این بار بر روی اعمال تحریم های باقی مانده تصریح کردند تا نشان دهند که سیاست دوگانه هویج و چماق را در دوره چهار ماهه صریح تر جلو می برند.
در آنسوی میدان نیز می توان انتظار داشت حکومت به مانور هایی دست بزند تا موازنه قوا به نفع رقیب جلو نرود. تصمیم گیری اصلی ایران منوط به محاسبه خامنه ای است. آیا او تا دقیقه ۹۰ صبر می کند تا کاملا مطمئن شود که راهی جز امتیاز دادن نیست ؟ یا اینکه سعی می کند فضا به نحوی مدیریت شود که کاهش کنونی تحریم ها حفظ گردد و مذاکرات برای حذف کامل متوقف شود.
د رعین حال این گزینه را نیز باید در نظر گرفت که خامنه ای می خواهد مذاکرات بگونه ای به فرجام برسد که نقش تعیین کننده از آن او باشد نه روحانی و موقعیت مسلطش در قدرت و حفظ سیاست خارجی ستیزه جویانه به خطر نیفتد.
تغییر در معادلات جهانی و بخصوص رویارویی روسیه و غرب می تواند فضای مذاکرات هسته ای را تغییر دهد. اما آنچه مسلم است اختلاف نظر های محتویی موجود به صرف انجام چهار ماه مذاکره بعید است حل شود. رسیدن به توافق جامع نیاز به اتخاذ تصمیمات بزرگ از سوی هر دو طرف نزاع دارد.
