روابط عمومی بعثه‌رهبری درخصوص پیاده‌روی اربعین حسینی فراخوانی منتشر کرد و از همه علاقمندان اهل بیت و شرکت‌کنندگان در این راهپیمایی عظیم خواست تا نظرات، پیشنهادات و انتقادات خود را برای برنامه‌ریزی‌های اربعین آینده به حوزه نمایندگی ولی فقیه در امور حج و زیارت ارسال کنند.
در بخشی از فراخوان فوق آمده است:
“بازتاب این حماسه بزرگ در جهان به خوبی نشان داد که چگونه دشمنان به وحشت افتادند و رزمندگان در جبهه‌های نبرد با تکفیریان تروریست و آدم‌کش چگونه رو حیه گرفتند.”(۱)
امسال مراسم عزاداری اربعین در کربلا شرایط خاصی و بی سابقه ای داشت. سیر صعودی زائران و کسانی که پیاده به سمت کربلا حرکت می کنند امسال نیز تداوم یافت و به ییشترین مقدار رسید. آمار های اعلام شده بین ۱۸ تا ۲۰ میلیون نفر است. مقامات وزارت دفاع عراق جمعیت زائران را بیست میلیون نفر اعلام کرد که چهار میلیون نفر از خارج از عراق آمده اند. اما “جمال الدین الشهرستانی”، مسئول روابط عمومی آستان مقدس حسینی در اظهاراتی خبری اعلام کرد: “شمار زائران عراقی که خود را به کربلا رسانده اند بالغ بر هفده میلیون زائر است. این در حالی است که تاکنون بیش از دو میلیون زائر غیرعراقی هم وارد عراق شده و خود را به کربلا رسانده اند.”(۲)
“آمال الدین الهر” استاندار کربلا هم شمار زائران را تا ظهر اربعین، بیش از ۱۸ میلیون زائر اعلام کرده بود. اهمیت این آمار زمانی بیشتر معلوم می شود که امسال تهدیدات امنیتی به طور متوسط بیشتر ا زسال های قبل بود.
آمار دقیقی در خصوص سالیان قبل وجود ندارد. اما سایت شیعه نیوز بر اساس ویکدپیا جمعیت سال قبل را ۱۵ میلیون نفر برآورد کرده است. اما ویکیدپیا اعتبار ندارد و فقط به عنوان یک گمانه می تواند مطرح شود. در سال های ۲۰۰۹ تا۲۰۱۲ جمعیت زوار بین ۱۰ تا ۱۴ میلیون برآورد شده است. در سال ۲۰۰۸ در حدود ۹ تا۱۰ میلیون نفر در اربعین به کربلا رفتند. البته آمار ها یکسان نیست و به عنوان مثال حتی رقم ۲۵ میلیون برای سال ۲۰۱۳ نیز وجود دارد که به نظر می رسد درست نباشد.
اما در کل می توان نتیجه گرفت که امسال بیشترین تعداد زوار در کربلا در به مناسبت اربعین مشاهده شد. در کمتر از ۵ سال جمعیت زوار دو برابر شده که نرخ رشد بالایی را نشان می دهد. امسال همچنین تعداد کسانی که با پای پیاده به کربلا رفتند نیز افزایش چشمگیری داشت و همچنین برای اولین بار به صورت برنامه ریزی شده و سازمان یافته از سه نقطه مرزی ایران، مرز خسروی، مهران و چزابه زائران به سمت کربلا حرکت کردند.
مراسم پیاده روی در اربعین در عراق سنتی قدیمی است که معمولا چند روز قبل از اربعین زائران از شهر نجف به سمت کربلا در مسیری در حدود ۸۰ کیلومتر با پای پیاده حرکت می کنند. این مراسم جدا از جنبه مذهبی ابعاد اجتماعی و سیاسی نیز دارد. شرکت کنندگان عمدتا انتظار ثواب، آمرزش گناهان، معجزه و کشف قدرت پنهانی شعائر را از این مراسم دارند. (۳)
البته باید این توضیح را داد که این جمعیت همزمان در کربلا حضور ندارند بلکه از ۵ روز مانده به اربعین وارد کربلا شده و بعد از مدت کوتاه اقامت خارج می شوند. و گرنه شهر کربلا با جمعیت شش صد هزار نفر امکاناتی برای اسکان چنین جمعیت بزرگی ندارد.
اما تراکم بالای جمعیت در بازه زمانی حداکثر یک هفته یکی از بزرگ ترین اجتماعات انسانی کنونی دنیا را بازتاب می دهد. برای درک بزرگی این اجتماع کافی است در نظر گرفته شود که بیشترین جمعیت در حج واجب در مکه تا کنون ۳.۵ میلیون نفر بوده است.
از ایران نیز بین یک میلیون و نیم تا یک میلیون هفتصد هزار نفر به کربلا رفتند. این جمعیت در مقایسه با سال گذشته بیش از دو برابر شده است.
اگر چه این جمعیت زیاد بر پایه تمایل تاریخی شیعیان به اجرای مناسک عزاداری امام حسین به کربلا رفته اند اما در عین حال برنامه ریزی های حکومت های ایران و عراق را نیز فاکتور های موثری بوده است. افزایش جمعیت در مراسم امسال به صورت خود جوش صورت نگرفت.هم حکومت ایران و هم شیعیان عراق تمایل داشتند تا امسال مانور قدرت بدهند. جمهوری اسلامی ایران از سال گذشته سرمایه گذاری زیادی بر روی افزایش مناسک در اربعین و بهره برداری از مراسم اربعین در کربلا انجام داده بود.
برنامه ریزی حکومت برای حضور در مراسم اربعین در کربلا از سال گذشته و با راه اندازی ستادی به نام “ستاد دائمی اربعین” آغاز شد. مسئولیت هماهنگی این اقدام با سازمان حج و زیارت است که به هماهنگ کردن اعزام و اقامت زوار می پردازد.
امسال حسن روحانی و محمد جواد ظریف در دیدار هفته گذشته خود با ابراهیم جعفری وزیر امور خارجه عراق که به تهران سفر کرده بود بر اهمیت حمایت دولت عراق از حضور زائران ایرانی در شهر های مذهبی عراق تاکید کردند. این مسئله نشان می دهد برای دولت اعتدال نیز افزایش شمار زوار ایرانی و همچنین مانور قدرت شیعیان مهم بوده است.
قدرت گرفتن داعش در سوریه و عراق و افزایش فعالیت های سنی های افراطی که جهت گیری ضد شیعی دارند و فعالیت های آنها در تخریب مزار شخصیت های مورد علاقه شیعه باعث شد تا امسال اراده شیعیان برای افزایش وحدت و همبستگی افزایش یابد. اما در این میان حکومت ایران هدف خاص تقویت مرجعیت و رهبری دینی خامنه ای را نیز دنبال می کرد و به بهره برداری سیاسی برای نمایش قدرت در عبور از بحران پرداخت.
تلاش شیعیان برای بزرگداشت نماد ها و اسطوره های مذهبی خود در مراسمی که سنتی ریشه دار دارد بالقوه در چارچوب حق اعمال مذهبی قابل دفاع است. مزیت خاص این مراسم ارسال پیام به سلفی های افراطی است که تعرض آنها به امکان متبرکه شیعه واکنش پشیمان آوری خواهد داشت. ویژگی بازدارنده این حرکت در کنار تقویت حس اعتماد به نفس و رضایت معنوی شیعیان تاثیرات مثبتی بر کاهش تنش ها و برقراری صلح می گذارد. سنت مراسم اربعین در عراق و پیاده روی همیشه به گونه ای بوده است که رهبران اهل سنت عراق نیز در مراسم شرکت می کردند و روح حاکم بر مراسم تقویت برادری در بین مسلمان و بهبود روابط بوده است.
اما امسال تحت تاثیر تحرکات افراطی داعش فضا متفاوت بود و نوعی سمت گیری تقابلی داشت. این وضعیت نگرانی ایجاد می کند که افزودن بر ابعاد عزاداری ها در اربعین و بخصوص برنامه ریزی و سازماندهی برای افزایش شمار زائران و در عین حال بهره برداری های سیاسی و برجسته کردن قدرت شیعه در جهان اسلام به تحریک اهل سنت وافزایش درگیری های فرقه ای بیانجامد.
فراخوان بعثه خامنه ای چنین رویکردی را نشان می دهد. ارزیابی ها حاکی است برنامه امسال بیشتر حول محور سیاسی برگزار شده و هدف نمود جهانی و تلاش برای تاثیرگذاری در معادلات قدرت عراق و منطقه خاور میانه را دنبال می کرد و برنامه از حالت مذهبی صرف خارج شده بود.
در این میان برخی در مسیر پیاده روی و در کربلا مرتکب عمل ناپسند و تفرقه افکنانه لعن به خلفا راشدین شدند. در فیلمی که از این صحنه موجود است لهجه افرادی که به عربی لعن می فرستند نشان می دهد آنها به احتمال زیاد ایرانی هستند.(۴)
برخی از ناظران آنها را بسیجیان عضو هیات های مذهبی نزدیک به حکومت می دانند. حتی گفته می شود سازنده مستند عمامه های انگلیسی که عضو سپاه پاسداران است در میان جمع لعن کننده حضور دارد. امری که بنا به اطلاعات موجود امکان اظهار نظر قطعی درباره آن وجود ندارد. همچنین تعدادی پلاکارد هایی با مضامین لعنت به شخصیت های مورد احترام اهل سنت در دست گرفته بودند.
البته شمار این افراد کم بوده و وزنی در بین جمعیت میلیونی زائران کربلا ندارند. اما همین اقدامات کوچک تاثیرات بزرگ مخربی دارداقداماتی که امسال باعث شده تا بر خلاف سالیان گذشته مراسم اربعین روند واگرایی و درگیری بین شیعیان و اهل سنت را تقویت کند به سیاست دولت جدید عراق وبرنامه ریزی های جمهوری اسلامی امکان پذیر شدن افزایش تعداد زوار کربلا در اربعین و افزدون بر دامنه و بزرگی این مراسم مرتبط است.
این اقدام باعث شد تا شیعه گرایی در سیاست های دولت عراق برجسته شود. این عامل در کنار سکوت دولت عراق در برابر بهره برداری های سیاسی جمهوری اسلامی و در دست گرفتن فضای برنامه باعث نارضایتی سنی های عراق می گردد. البته هزینه مراسم و بخصوص موکب ها در عراق که محل پذیرایی و استراحت زائران پیاده هستند عمدتا از سوی بخش غیر دولتی تامین می شود. ولی مشارکت دولت عراق امسال بیشتر بود و همچنین دولت ایران و بخصوص شهرداری های تهران و قزوین به کمک شهرداری کربلا رفتند و نقش حکومت ایران در ساماندهی مراسم اربعین افزایش ملموسی یافت.
حال در شرایط شکننده کنونی عراق این سئوال مطرح است آیا افزایش ابعاد و دامنه مراسم اربعین موجه بوده است ؟ اگردرمورد اصل آن بتوان توجیهی پیدا کرد اما بی شک در خصوص رفتن فضای برنامه به سمت رویکرد تقابلی هیچ ضرورتی وجود نداشته و تاثیر بلند مدت این اقدام حتی برای شیعیان منفی است. این انتظار وجود داشت که دولت عراق و شخصیت های مذهبی آن نظارت وتوجه بیشتری نشان می دادند تا برنامه بزرگداشت اربعین در چارچوب عدم تقابل و افزایش دوستی و برادری با اهل سنت و تاکید بر وجوه اشتراک برگزار می شد. همچنین از اقداماتی که منجر به نفرت پراکنی مذهبی می شود، ممانعت به عمل می آمد.
در این میان سخنان حجت السلام عمار حکیم نیز بر فضای تقابلی افزود. وی با تشبیه داعش به یزید زمان گفت :
“امروز در مقابل ما دشمنی قرار دارد که همان شیوه و راه و رسم یزید را در پیش گرفته است. سر می‌برد، آب را بر مردم می‌بندد و زنان و کودکان را به اسارت می‌گیرد و آن دشمن کسی جز داعش نیست که خود نیز رسما تأکید کرده پیرو یزید است. این امر را بر ما واجب می‌کند که با آنها بجنگیم.”
“ما باید به آرمان‌های امام حسین (ع) پایبند باشیم و زمینه را برای ظهور امام زمان (عج) آماده کنیم. بر اساس احادیث امام زمان (عج) در عربستان ظهور می‌کند و برای خون خواهی امام حسین راهی عراق می‌شود و در مسجد کوفه قیامش را بنا می‌گذارد، در عراقی که همواره محل جنگ بین حق و باطل بوده ما باید آماده باشیم و خود را برای چنین روزی مهیا نگه داریم. همین کاروان‌هایی که با پای پیاده به زیارت آمده‌اند لشکریان وی می‌شوند.”(۵)
شاید بتوان شباهت هایی بین داعش و یزید ابن معاویه پیدا کرد اما این شباهت سازی تاریخی فضا را به سمت زنده کردن فضای دو قطبی زمان امام حسین در شرایط کنونی می برد. صرفنظر از اینکه این ارزیابی با واقعیت ها و نگاه تاریخی تطبیق نمی کند، ایراد اصلی تشویق توده های شیعه به سمت تقابل با داعش از منظر اختلاف شیعه وسنی است. داعش نیز به نوبه خود از این مساله استفاده کرده و به بسیح سنی ها می پردازد. در نگاه سنتی شیعه ,یزید در امتداد خلفای راشدین به عنوان غاصب حق ائمه محکوم می شود. بنابراین وقتی پای یزید زمان پیش می آید ناگزیر اذهان شیعیان عادی به دنبال مصادیق کنونی سه خلیفه اول جهان اسلام نیز می رود. نتیجه این شباهت سازی ها مشتعل شدن آتش درگیری های فرقه ای سنی و شیعه است. اشاره به آمادگی برای ظهور امام زمان در عراق و راه اندازی نهضت جهانی اسلام نیز به حساسیت ها و تنش ها دامن می زند.
در مجموع اگر چه برنامه امسال اربعین در عراق برای تقویت حس همبستگی در بین شیعیان مفید بود اما برجسته شدن رویکرد تقابلی و نمایش قدرت شیعیان اقدامات ناموجهی هستند که شکاف سنی و شیعه در منطقه خاور میانه را گسترش می دهند.
