افزایش نقش آفرینی مجلس در فرجام نهایی برجام بعد از توصیه خامنه ای فضای جدیدی را بوجود آورده است. اگر تا دیروز نگرانی ها پیرامون ابطال برجام در کنگره آمریکا بود و موفقیت دولت آمریکا در حفظ وتو با جمع آوری تعداد موافقت های لازم در سنا آن را بر طرف ساخت، اینک در نقطه مقابل این نگرانی بوجود آمده است که مجلس با چراغ سیز خامنه ای این بار در روند اجرای توافق جامع هسته ای ایجاد اختلال نماید. جهت گیری خاص کمیسیون ویژه بررسی برجام در مجلس و فضای تبلیغاتی که این کمیسیون در اختیار سعید جلیلی و منتقدان عملکرد هیات فعلی مذاکره کننده هسته ای قرار داده است، ابهامات پیرامون رویکرد مجلس را افزایش داده است. در این میان درگیری لفظی یکی از اعضاء با عباس عراقچی و امتناع ظریف از حضور در جلسات نشان گر وجود فضای تنش آلود در روابط اکثریت اعضاء کمیسیون با دولت اعتدال است.
اعضاء کمیسیون بر خلاف جو اکثریت مجلس بیشتر از میان نمایندگانی هستند که برجام را توافق خوب ارزیابی نکرده و معتقد هستند مفاد آن با خطوط قرمز مورد نظر تطبیق ندارد. در شرایط طبیعی اکثریت مجلس موضعی مشابه دیدگاه مثبت علی لاریجانی نسبت به توافق اتمی منعقد شده در وین دارد. اما جریان سازی ها در پشت پرده و ارسال پیام از بخش مسلط قدرت می تواند معادلات را در مجلس تغییر دهد. در حال حاضر تصمیم سازی اولیه مجلس در کمیسیون صورت می گیرد که غالب اعضایش نگاه مثبتی به برجام ندارند و پیشاپیش ضرورت اصلاح در برخی مفاد آن را اعلام کرده اند. برخورد انتقادی رهبری در دیدار اخیر با هیات دولت و بیان اینکه تحریم ها باید ملغی شوند، موضع آنها را در بلوک قدرت تقویت کرده است. شمار بیشتری از اعضاء کمیسیون و احتمالا تعداد عمده ای از نمایندگان مجلس بر خلاف نظر دولت، توافق را یک معاهده بین المللی می دانند که باید در مجلس تصویب نهایی شود وسپس رئیس دولت حق امضای آن را دارد. اما دولت چنین تصوری ندارد و حتی ایران و ۱+۵ پذیرفته اند که توافق از سوی دول یادشده امضا نشود و به عنوان یک برنامه اقدام مشترک به آن نگریسته شود. اما اگر مجلس بر روی توافق بین المللی بودن برجام اصرار بورزد آنگاه طبق آییننامه داخلی مجلس شورای اسلامی ذیل عنوان »نحوه تصویب معاهدات و قراردادهاى بین المللى« دولت باید پیش نویس توافق را در قالب لایحه به مجلس ارائه کند، امری که تا کنون روحانی از آن استنکاف ورزیده است. در غیر این صورت مجلس نمی تواند به تصمیم گیری در رد و یا تصویب برجام بپردازد.
خامنه ای تصریح کرد توصیه ای در خصوص تصمیم گیری مجلس در پذیرش و یا ابطال برجام ندارد. این صحبت می تواند رویکرد مجلس را در سطح تصویب نگاه دارد، اما این احتمال وجود دارد مجلس بر روی تعیین تکلیف نهایی برجام اصرار بورزد. اگر تاکید خامنه بر ضرورت تغییر تعهدات غرب به لغو تحریم ها به جای تعلیق انها و در نتیجه فروپاشی کامل ساختار تحریم های بین المللی، چند جانبه و یک جانبه جدی باشد، آنگاه اجرای برجام با دشواری جدی مواجه می شود. اما رصد کردن رفتار خامنه ای در جریان مذاکرات این فرضیه را قوت می بخشد که وی در صدد مخالفت و یا جلوگیری از اجرای برجام نیست بلکه می خواهد برجام به صورت یک طرح خوب و مطلوب در درون نظام جا نیفتد و روحانی و ظریف نیز به عنوان قهرمان مطرح نشوند بلکه توافق دارای ایرادات جدی جلوه یافته که از سوی دولت به نوعی بر نظام تحمیل شده است. همچنین این ایراد گیری باعث شود تا در اجرا سخت گیری های مورد نظر رهبری و بخش مسلط قدرت رعایت شده و پیشاپیش محمل هایی برای بهانه گیری های احتمالی تعبیه گردد. حتی ارزش زدایی از برجام این ظرفیت را دارد تا در آینده و به هنگام ضرورت دلیلی برای توقف نیمه تمام برجام مشابه توافق پاریس گردد. در واقع مجلس این پیام را به داخل و خارج می فرستد که به لحاظ راهبردی و نگاه دراز مدت نظر منفی نسبت به ساز و کار جدید هسته ای ایران دارد و محدودیت های کنون را یک استثنا بر می شمرد و بر برنامه اولیه هسته ای حکومت تاکید دارد. مجلس می تواند نقش نظارتی خود را نیز افزایش دهد و از دولت بخواهد تا گزارش های ادواری از اجرای توافق را در اختیارش قرار دهد. از اینرو بررسی برجام در مجلس فرصتی برای حمله به مذاکره کنندگان و روحانی و تضعیف آنها گشته و این پیام نیز به غرب داده می شود که آنها تصمیم گیر اصلی در خصوص مسائل سیاست خارجی ایران نیستند.
بنابراین می توان گمانه زنی کرد که در نهایت برجام مورد تایید مراجع قانونی داخلی حکومت ایران قرار می گیرد منتها به عنوان یک توافق ضعیف و شکننده که مشکلی برای راهبرد سیاست خارجی خصمانه با غرب ایجاد نکند.
در این چارچوب می توان سناریو های زیر را در خصوص خروجی نهایی مجلس در نظر گرفت.
۱- رد توافق
در این سناریو مجلس در نهایت برجام را رد می کند و خواهان تصویب توافق جامع با ملاحظه خطوط قرمز مد نظر رهبری می شود. این اقدام تا زمانی که دولت برجام را به صورت لایحه به مجلس عرضه ننماید، مشکل حقوقی دارد. به لحاظ عملی نیز با چالش های متعددی مواجه است. این اقدام در حکم خود زنی برای نظام است و می تواند جامعه جهانی را علیه جمهوری اسلامی بسیج نماید. همچنین چند پارگی داخل حکومت و شکاف دولت- ملت در خصوص بحران هسته ای را افزایش می دهد امری که خوشایند خامنه ای و دستگاه امنیتی کشور نیست و آن را بستری برای رخنه غرب ارزیابی می کنند. این اقدام موقعیت جمهوری اسلامی در دنیا را به مرحله ماقبل اقدام موقت ژنو بر می گرداند و محاسبات خامنه ای برای گریز از انزوا و فضا سازی خطر ناک ایجاد شده علیه حکومت را بر هم می زند. اگر چه در کوتاه مدت امکان بازگشت تحریم ها به قبل از زمستان ۹۲ وجود ندارد اما می تواند بعد از یک بازه زمانی حتی به نحوی شدید تر بازسازی گردد. از این رو دشوار به نظر می رسد چنین اتفاقی بیفتد که محتاج فشار از بیرون مجلس است. البته باید در نظر داشت اگر چه چنین احتمالی بعید است اما ناممکن نیست.
۲- بازگرداندن برجام به دولت با هدف اصلاح و بازنگری
این سناریو اگر چه در ظاهر ملایم تر سناریوی قبلی است، اما با توجه به شرایط حاکم تفاوت چندانی در نتیجه نهایی ندارد. ممکن است مجلس از دولت بخواهد تا باب مذاکرات جدیدی را با ۱+۵ بگشاید تا مفاد برجام به نحوی تغییر یابد که ملاحظات مد نظر رهبری و بخصوص الغای کامل تحریم ها از سوی دولت آمریکا تحقق یابد. اما همانگونه که علی اکبر صالحی رئیس سازمان انرژی اتمی بیان داشته است دست زدن در برجام اعم از خرد و کلان باعث فروپاشی توافق اتمی جامع می شود. در اصل بعید به نظر می رسد غرب به تغییر برجام و تداوم مذاکرات رضایت بدهد و این تقاضا به معنای به بن بست رسیدن دور اخیر بیست و دو ماهه مذاکرات خواهد بود. حتی اگر کری و اوباما هم انعطاف نشان دهند که احتمال آن کم است ، اما کنگره آمریکا مقاومت سختی نشان می دهد و این بار دیگر دولت از حمایت مورد نیاز اعضاء دمکرات کنگره برای حفظ وتو نیز برخوردار نخواهد شد. به احتمال بسیار زیاد دولت های فرانسه و بریتانیا نیز چنین در خواستی را نمی پذیرند. البته ممکن است چنین درخواستی نه با هدف تغییر برجام بلکه برای طولانی شدن پذیرش نهایی و اجرای آن صورت بگیرد تا دولت نتواند از این برگ در انتخابات مجلس استفاده نماید. منتها پیامد این تصمیم تصعیف موقعیت خارجی ایران در برابر غرب خواهد بود. همچنین ممکن است با تعیین یک بازه زمانی برای تحقق خواسته های مورد نظر به صورت مشروط برجام را تصویب نماید.
۳- ارسال نظرات مجلس به شورای امنیت ملی
در این سناریو مجلس بدون اینکه وارد تصمیم گیری در خصوص رد ویا تایید برجام شود، جمع بندی نظراتش را به شورای امنیت ملی می فرستد تا تصمیم گیری نهایی در این نهاد صورت بگیرد. بنابراین هدف تضعیف دولت و تثبیت تقش آفرینی مجلس محقق گشته و همچنین در مسیر طرح دولت برای به فرجام رساندن برجام نیز خللی ایجاد نمی شود. این سناریو مزیت ویژه ای برای خامنه ای دارد تا رضایت بخش های مختلف حکومت را جلب کرده و در اصل برجام در یک روند فراقوه ای اجرایی می گردد.
۴- تایید برجام
در این حالت مجلس بعد از طرح نظرات موافق و مخالف برجام را تایید می کند. سناریوی یادشده با تمایل طبیعی اکثریت مجلس که در فراکسیون رهروان ولایت متبلور شده است، همخوانی دارد. اما با توجه به رویارویی که بین اصول گرایان افراطی و دولت اعتدال وجود داشته است، چنین احتمالی نیز دور از انتظار به نظر می رسد اما محتمل است.
در مجموع در بین سناریو های فوق، مورد سوم بخت بیشتری برای تحقق دارد و بعد از آن سناریوی دوم محتمل تر به نظر می رسد. اما در گرفتن نگاه های انتقادی در مجلس و گسترش اختلاف نظر پیرامون جایگاه مجلس در نهایی کردن برجام در هیات حاکمه ایران، شکنندگی توافق را نمایان می سازد.
