بعد از گذشت شش ماه از ریاست جمهوری ترامپ هنوز سیاست جامع و مدونی در خصوص ایران تدوین نشده است. تنها خطوط کلی راهبردی مبتنی بر فاصله گیری از رویکرد اوباما ،سخت گیری بر جمهوری اسلامی و تقویت رقبای منطقه ای آن در دستور کار قرار گرفته است. ترامپ دیدگاه غالب در عرصه سیاسی آمریکا در خصوص ایران بعد از انقلاب را در پیش گرفته که جمهوری اسلامی ایران را به عنوان یک حکومت مشروع و بازیگر منطقه ای به رسمیت نمی شناسد و از تغییر مناسبات قدرت در ایران استقبال می کند. اما در عین حال تمایل چندانی برای مداخله مستقیم در امور داخلی سیاست ایران ندارد.
ویژگی متفاوت سیاست آشتی جویانه اوباما
این نکته را باید متذکر شد که علی رغم سیاست تهاجمی دولت های آمریکا بعد از انقلاب هر کدام از روسای جمهور تلاش هایی برای تعامل و تنش زدایی با حکومت ایران داشته و یا حداقل در مقاطعی کوشیده اند ایده دستیابی به یک توافق با جمهوری اسلامی را به آزمون بگذارند. منتها ترکیب اوباما و کری از این مرحله پا را فراتر گذاشته و با سرمایه گذاری بر روی توان جناح میانه رو بر پایان مناسبات جنگ سردی با جمهوری اسلامی و پذیرش ریسک تعامل مشروط تاکید کردند. همچنین سعی کردند با کم کردن از دامنه سیاست حمایتی از عربستان سعودی و اسرائیل ، بخشی از بار توازن منطقه ای را به رقابت ها و تعامل های خود کشور های منطقه بسپارند. در عین حال کماکان سطحی از فشار ها را برای تغییر رفتار حکومت حفظ کردند. البته این سیاست بعد از اجرای راهبرد هویج و چماق رخ داد. دولت اوباما بیشترین فشار در طول تاریخ بعد از انقلاب را بر حکومت ایران اعمال نمود.
مسیر معکوس ترامپ
حال ترامپ اصرار دارد این راهبرد را تغییر دهد و دوباره جمهوری اسلامی ایران را یکی از محور های شرارت قرار داده و از دشمنان درجه یک سیاست خارجی آمریکا تعریف کند که ارزش تنش زدایی را ندارد. در نگاه ترامپ امتیاز دادن به جمهوری اسلامی باعث جسور تر شدن آن می شود. اما نگاه کلان ترامپ در خصوص بی توجهی به تقویت دمکراسی و تمرکز صرف بر منافع اقتصادی و دکترین ثبات سخت افزاری باعث می شود تا سیاست داخلی ایران به عنوان یک اولویت مطرح مد نظر قرار نگرفته و خواست اصلی مهار قدرت منطقه ای جمهوری اسلامی و بازدارندگی در برابر اقدامات بی ثبات ساز آن علیه نظم مستقر جهانی باشد. در این چهارچوب دولت آمریکا حمایت پر رنگی از دولت های عربی همسو و متحد راهبردی خود انجام داده و می کوشد تا موازنه قوای خاور میانه به نفع بلوک عربستان سعودی و اسرائیل تغییر یابد.
تفاوت نگرش ها در دولت و حامیان ترامپ
دولت ترامپ تحت فشار گروه ها و لابی های مختلف برای سیاستگذاری در خصوص ایران است. تمایل شخصی وی بر نشان دادن شدت عمل ، تقابل همه جانبه و دوری از هر گونه تعامل با ایران بوده و هدف تضعیف و انزوا را دنبال می کند. همچنین اهمیتی به شکاف دولت- ملت در ایران نمی دهد. ترامپ و حلقه نزدیکانش سابقه مراوده و سمت گیری نسبت به اپوزیسیون ایران را ندارند. اما حامیان و مشاوران سیاسی وی و مسئولان سیاست خارجی و امنیت داخلی نگاه های متفاوتی دارند. برخی چون جولیانی، جان بولتون، مایکل فلین و اندیشکده هایی چون امریکن انترپرایز، هادسون و بنیاد دفاع از دمکراسی از درگیری مستقیم و تند با جمهوری اسلامی حمایت می کنند. به باور این دسته دولت ترامپ باید با حمایت صریح از گروه های اپوزیسیونی چون سازمان مجاهدین خلق و رضا پهلوی سیاست تغییر حکومت را به صورت مستقیم یا با واسطه دنبال کند. مایک پمپئو رئیس سیا نیز تقریبا در این دسته می گنجد که معتقد است تضاد اصلی و دراز مدت آمریکا در خاور میانه جمهوری اسلامی است و حتما باید خنثی شود. به باور این دسته برجام یا باید متوقف شود و یا مورد بازنگری قرار بگیرد تا هیچگاه جمهوری اسلامی نتواند برنامه غنی سازی اورانیوم داشته باشد.
دیدگاهی ملایم تر در این چارچوب با ترسیم شرایطی که حکومت ایران در آستانه فروپاشی است و پتانسیل نارضایتی انباشته شده در داخل ایران می تواند جنبشی انقلابی را شکل دهد بر ضرورت آمادگی دولت آمریکا در هنگام اعتراضات و کمک به تغییر حکومت تاکید می کند.رکس تیلرسون وزیر خارجه آمریکا از این دیدگاه حمایت می کند و اظهار نظر وی در خصوص حمایت دولت آمریکا از تغییر مسالمت آمیز نظام سیاسی از سوی نیرو های داخلی ایران این پیام را ارسال کرد که وزارت خارجه آمریکا تمایلی به درگیری مستقیم ، عاملیت پروژه تغییر سیاسی در ایران و حمایت فعال از گروه های اپوزیسون برون مرزی ندارد که مسیری موازی و خارج از نیرو های سیاسی داخلی ایران را دنبال می کنند و بعضا با رویکرد مسلحانه نیز مشکلی ندارند. تیلرسون با متوقف کردن برجام نیز مخالف است.
دسته دوم که افرادی چون ژنرال مک مستر مشاور امنیت ملی و ژنرال متیس و وزیر دفاع چهره های شاخص آن هستند و اکثر رهبران حزب جمهوی خواه واعضاء ارشد کنگره این حزب با آنها هم نظر هستند ضمن پشتیبانی از اصل سختگیری وتقابل با جمهوری اسلامی اما در چارچوب پارادایم سیاست واقع بینانه( رئال پالتیک) و احتراز از افزایش درگیری ها در خاور میانه معتقد به فشار اقتصادی و خودداری از درگیری نظامی هستند. از دیدگاه آنها سیاستگذاری دولت آمریکا باید بگونه ای باشد که شکاف دولت – ملت را علیه آمریکا کاهش ندهد. همچنین برجام با سخت گیری بیشتر در اجرا تداوم یابد. ولی در عین حال فشار ها در خصوص مهار برنامه موشکی افزایش یابد. این نیرو ها فعلا در سیاستگذاری دولت ترامپ دست بالا را دارند ولی تضمینی نیست که این وضعیت ادامه پیدا کند.
نیرو های مدافع تداوم تعامل انتقادی و مشروط و تاکید بر راهکار دیپلماسی اگرچه در دولت ترامپ جایگاه و نفوذی ندارند اما می کوشند از طریق اندیشکده ها، فضای رسانه ای و اقلیت کنگره دولت را ترغیب کنند که میراث اوباما در خصوص ایران را ادامه داده و از تقابل خطرناک اجتناب کند. جریان مدافع پذیرش جمهوری اسلامی به عنوان یک بازیگر مشروع و لابی های حکومت نیز کماکان در حوزه رسانه ای و جامعه مدنی آمریکا فعال بوده و دیدگاه سیاسی خود مبنی بر نزدیکی نامشروط دولت های ایران و آمریکا را تبلیغ می کنند. منتهی دولت ترامپ نظر منفی نسبت به این جریان دارد.
تفاوت نگرش ها و همچنین رویکرد نوسانی و متزلزل ترامپ در حکمرانی و اراده وی برای تغییر سریع همکاران باعث شده تا نقشه راه در خصوص جمهوری اسلامی هنوز در حال تدوین باشد.
تاثیر متضاد روسیه
در ابتدا تصور می شد که تمایل ترامپ به تنش زدایی با دولت روسیه می تواند به عنوان یک عامل کنترل کننده در تقابل با ایران عمل کند. اما تیره تر شدن روابط باعث شد تا روسیه نه تنها اثر بازدارنده نداشته بلکه به نوعی گسترش فشار بر روسیه مشوق سخت گیری بیشتر بر جمهوری اسلامی نیز باشد. اما در عین حال استفاده از ظرفیت نهاد های بین المللی برای انزوای جمهوری اسلامی و تحمیل هزینه بر آن نیازمند عدم مخالفت روسیه است. این عامل کماکان می تواند در رویکرد تهاجمی در مقابل ایران ایجاد محدودیت کند.
برجام
رصد کردن تحولات وموضع گیری ها آشکار می سازد بر خلاف وعده های انتخاباتی، دولت ترامپ برنامه ای برای بر هم زدن برجام ندارد. احتمال حرکت به سمت تغییر برجام و مذاکرات تازه به دلیل عدم همراهی اروپا نیز ضعیف است و حداکثر به عنوان یک اهرم فشار می تواند مورد توجه قرار بگیرد. اما دولت ترامپ با سخت گیری بر اجرای برجام، تهی کردن آن از معنا و حداقل کردن منافع و برداشت های جمهوری اسلامی می کوشد تا آنها آغاز گر خروج از برنامه جامع توافق اتمی باشند. در واقع دولت ترامپ در انتظار تخطی جمهوری اسلامی از مفاد برجام در اندازه ای است که بتواند شرکای اروپایی را برای متوقف کردن برجام به دلیل تخلف ایران قانع سازد. ازاینرو هدف، تحریک جمهوری اسلامی برای بر هم زدن برجام است تا ۱+۵ برای حرکت به سمت بازسازی نظام تحریم ها در سطح قبل از برجام مجاب شود. گسترش تحریم های غیر هسته ای ابزار قدرتمندی است تا جذابیت های بازار اقتصادی ایران برای شرکت های بین المللی را کاهش داده و عملا اجازه ندهد جمهوری اسلامی بیش از فروش نامحدود نفت و انجام مبادلات بانکی محدود بین المللی و سرمایه گذاری خارجی کم دامنه امتیازی از برجام کسب کند. دولت ترامپ همچنین توانایی بر هم زدن برجام را به دلیل ماهیت چند جانبه آن ندارد اما طبیعی است که در سطح تبلیغاتی و سیاسی علیه آن موضع گیری کرده و به اعتبار زدایی از آن می پردازد.
برنامه موشکی و هوافضا
دولت ترامپ در خصوص مهار برنامه موشکی و فضایی جمهوری اسلامی سرمایه گذاری کرده و همه طیف های نزدیک و حامی دولت بر روی این سیاست اتفاق نظر دارند. دولت ترامپ توانسته در این خصوص همراهی دولت های بریتانیا، فرانسه و آلمان را نیز کسب کند. تصویب تحریم ها علیه سپاه و نهاد های درگیر در توسعه برنامه موشکی و هوا فضا ابزار مورد اتکای دولت ترامپ برای بازسازی نظام تحریم ها در مسیری موازی با برنامه هسته ای است. این حوزه قابلیت تبدیل شدن به یک نگرانی جهانی و منطقه ای را دارد و می تواند مشابه برنامه هسته ای به تدریج تحریم های سنگینی را بر اقتصاد بیمار ایران تحمیل نماید. مفاد برجام به گونه ای تنظیم شده که نحوه توسعه برنامه موشکی ابهام دارد و می تواند تفسیر هایی از آن به عمل آید که توسعه موشک های بالستیک را حداقل نقض روح برجام بشمار آورد. اما در این خصوص برداشت واحدی بین اعضاء ۱+۵ وجود ندارد.
منطقه خاور میانه
مهار توسعه طلبی جمهوری اسلامی در منطقه و بازگرداندن آن به داخل مرز ها هدف اصلی سیاست تقابلی ترامپ را تشکیل می دهد. در این راستا تمام بخش های دولت ترامپ ضمن تقویت موضع عربستان سعودی و نیرو های همسو درصدد جلو بردن پروژه ناتمام ” ناتوی عربی -سنی” برای محاصره ایران در خاور میانه هستند. این طرح که با جدیت دنبال می شود البته با موانع و چالش های عمده ای مواجه است اما مقامات واشنگتن و بویژه نخبگان امنیتی و نظامی و فراتر از کاخ سفید بزرگان هر دو جناح بر روی آن اجماع دارند که نفوذ جمهوری اسلامی در سوریه، لبنان، یمن و عراق باید کاهش یابد. در این فضا رویارویی محور عربستان سعودی، مصر- امارات متحده عربی با ایران تشویق شده و چه بسا دولت فعلی آمریکا ترجیح دهد که تقابلش با جمهوری اسلامی از مسیر رویارویی نیابتی عربستان سعودی انجام شود. سیاست برخورد با جمهوری اسلامی در خاور میانه علاوه بر پشتیبانی سیاسی، نظامی، امنیتی و لجستیک از رقبای منطقه ای شامل اضلاع دیگری چون اقدامات کنترلی، مانور های نظامی ، گسترش حضور نظامی در منطقه، همسویی بیشتر با اسرائیل، تحریم های اقتصادی و نظامی نیز هست.در سوریه با توجه به سقوط قریب الوقوع خلافت داعش ، تنش ها بین ایران و آمریکا افزایش خواهد یافت و ممکن است تقابل مستقیمی پیش آید. دولت ترامپ اصرار دارد که نیرو های نظامی ایران از سوریه خارج شوند و نتوانند پایگاه ها و نهاد هایی ماندگار تاسیس کنند. در نقطه مقابل جمهوری اسلامی نیز بعد از پرداخت هزینه های فراوان حاضر نیست از فرصت سوریه چشمپوشی کند. کار برای آمریکا در عراق و لبنان برای کاهش نفوذ ایران سخت است . جمهوری اسلامی در این کشور ها موقعیت بهتری برای ایجاد بازدارندگی در برابر تهاجم آمریکا دارد.
در مجموع می توان نتیجه گیری کرد که مناسبات ایران و آمریکا مجددا در مسیر تقابل قرار گرفته است. اما دولت ترامپ در چشم انداز پیش دیدنی برنامه مشخصی برای تغییر نظام سیاسی ندارد. هدف گذاری آن عقب راندن جمهوری اسلامی در منطقه خاور میانه و حمایت از بی ثبات سازی آن در کنار اراده جدی برای مهار برنامه موشکی است. اجرای سخت گیرانه برجام و تحریک ایران به خروج ،دیگر ضلع سیاست ایران را تشکیل می دهد که هنوز شکل نهایی خود را نیافته است. البته دستان جمهوری اسلامی نیز خالی نیست اما الگوی رفتاری آن گوشزد می سازد که در مواجهه با دولت هایی در آمریکا که رویکرد تهاجمی دارند، احتیاط و مصلحت اندیشی در عمل را با حفظ تقابل کلامی و سیاسی تلفیق کرده و در رویکرد غیر تعجیلی می کوشد تهدید ها را به فرصت بدل سازد.
