اعتراضات سراسری دی ماه ۹۶ فصل جدیدی را در عرصه عمومی ایران گشوده است که یکی از مظاهر آن ظهور دوباره گفتمان باستان گرایی ایدئولوژیک است . این گفتمان مستقیما در تجمعات اعتراضی حضور ندارد اما طرح شعار هایی در حمایت از خاندان پهلوی و بروز خشم گسترده از آنچه بعد از انقلاب اسلامی در جامعه ایران و سپهر حکمرانی پدید آمده است، فرصتی برای تقویت باستان گرایی ایدئولوژیک فراهم ساخته که به غلط از سوی عده ای به ملی گرایی تعبیر می شود. بخشی از شرکت کنندگان در تجمعات که جوانان حضور پر رنگی در آن دارند، از سر عصبیت وبرآشفتگی تصور می کنند دوران پیش از انقلاب همه چیز عالی و بی نقص بوده تا اینکه انقلاب پیش آمد.
این تصور که بر ناآگاهی از تاریخ ایران و منطقه استوار شده است، به دنبال برجسته سازی مفاهیم و برساخته های ادوار پیش از اسلام ایران در نگاهی رمانتیک است. البته فقر دانش تاریخی و عصیان نسبت به عملکرد مخرب جمهوری اسلامی باعث شده تا نگاهی یوتوپیایی نسبت به به دوران حکومت شاهنشاهی پهلوی و گفتمان باستان گرایی ترویجی آن شکل بگیرد. از این وقعیت گریزی نیست که کارنامه شاهنشاهی پهلوی در مجموع از جمهوری اسلامی بهتر است و دستکم نکات منفی کمتری دارد امااین مسئله نباید مجوزی برای مطلوب توصیف کردن آن دوران و چشم بستن بر کاستی هایش شود.
در این مطلب کوشش می گردد به اختصار نادرستی برخورد رمانتیک با تاریخ دور ایران و ایدئولوژی باستان گرایی دوره پهاوی و مخاطرات آن در گذار به دمکراسی شرح داده شود.
باستان گرایی ایدئولوژیک در اواخر دوران قاجار در عرصه سیاسی ایران پدید آمد و با ظهور سردار سپاه و رضا شاه بعدی و تمایل بالای وی برای بالا رفتن از نردبان قدرت به تدریج به گفتمان رسمی کشور برای قریب به شش دهه تبدیل شد. اوج این گفتمان در زمان پهلوی اول بود و در دوره پهلوی دوم تا حدی تعدیل شد.
باستان گرایی ایدئولوژیک با توصیف رماتیک از ایران پیش از اسلام ، پل زدن بر فراز واقعیت های تاریخی ،برقراری این همانی کاذب بین شرایط معاصر و دیرینه ایران و چشمپوشی از تفاوت های زیاد آنها این باور را ترویج کرد که دوره طلایی تاریخ ایران پیش از اسلام بوده و چیره شدن این مذهب بر کشور، باعث عقب ماندگی ایران شده است! ازاینروبا هدف احیای این دوره ادعایی ، اسلام زدایی و عرب ستیزی در تمامی حوزه های فرهنگی، اجتماعی، ادبی ، تحقیقاتی و هنری در دستور کار قرار گرفت. بودجه های دولتی و عمومی زیادی صرف تشکیل نهاد ها و تحقیقاتی شد که تاریخ ایران را از چهارده قرن گذشته منفک کرده و به ایران دوران ساسانی پیوند بزند. در این برخورد سوبجکتیو حتی تفاوت های مهم تاریخ ادوار ساسانیان و اشکانیان با دوران هخامنشیان نیز نادیده گرفته شد. بدینترتیب در تلقی غیر تاریخی و بر اساس ملاحظات سیاسی دوران اولیه هخامنشی بمثابه عصر طلایی ایران توصیف شده و نژاد آریایی به در کانون هویت ایرانی قرار گرفت. شاه پرستی و پاتریمونیالیسم ( شه پدری) از دیگر مولفه های هویتی ان نگرش هستند که به شاه جایگاهی ویژه و فرانسانی می بخشد. غلط نیست اگر گفته شود اکثریت قریب به اتفاق این عناصر هویتی خارج از سیاق تاریخی استخراج شده وبا رویکرد تقلیل گرا به تمامیت فرهنگ و تمدن ایرانی به شکلی تجویزی تعمیم داده شدند بدون آنکه مستندات معتبری برای ادعاها طرح شود. آنچه ملات اصلی این هویت سازی را تشکیل می دهد مستقل از برخی از اجزاء آن نه در تاریخ قرون گذشته ایران نشانی از آنها می توان جست و نه آنها معیار و ملاک انحصاری هویت ایرانیانی بوده اند که در خلال قرن های متوالی از نجد ایران تا قلمرو کنونی میهن زندگی کرده اند.
اساسا دهه ها است فرضیه های نژادی برای تبیین ملت ها اعتبار خودشان را از دست داده اند و دستکم نمی توان موجودیت ملل بخصوص ملت هایی که زیست تاریخی دیریه دارند را به نژاد خاصی فروکاست. تقلیل مردمان جوامع به همگنی نژادی و زبانی در بدو پیدایش تمدن ها و یا کشور ها افسانه ای بیش نیست. اما باید در نظر داشت در شیوع این نگرش عوامل خارجی نیز نقش مهمی داشتند. نخست در عصر استعمار سیاست جداسازی خاورمیانه از تاریخ معاصر و هژمونی بخشیدن به فرضیه هایی برای بازسازی گذشته های دور بر اساس اغراض سیاسی خاص به صورت جدی دنبال شد. برخی از مستشرقین برنامه های مشخصی را دنبال می کردند که تحت نفوذ نیرو های امنیتی کشور های متبوع شان قرار داشت.( رجوع کنید به کتاب اتحادیه مردم شرق، نوشته دکتر شاپور رواسانی، انتشارات امیرکبیر، سال ۱۳۸۷)
رویکرد اهالی سیاست و پاره ای از نخبگان علمی و اجتماعی آلمان برای پیدا کردن ریشه هایی در آسیا برای مردم این کشور دیگر تلاشی بود که به نوبه خود باستان گرایی ایدئولوژیک را تقویت کرد. این حرکت با قدرت گرفتن هیتلر و حزب نازی شدت بیشتری پیدا کرد و رادیو برلین که تحت هدایت نازی ها برنامه فارسی تولید می کرد نقش انکار نشدنی در تبیین و گسترش گفتمانی و سیاسی باستان گرایی ایدئولوژیک ایفا کرد. البته ریشه این حرکت آلمان ها دهه ها قبل از قدرت گرفتن هیتلر بود. فریدریش شله گِلِ در نیمه دوم قرن نوزدهم نخستین نظریه پرداز تاریخی آلمان بود که مدعی شد جداد ژرمن ها تا زمانی که در آسیا بودند، به نام آریا شهرت داشتند. یک قرن بعد با قدرت گرفتن حزب ناسیونال سوسیالیسم به رهبری آدولف هیتلر جدی تر از گذشته در قالب رویکرد نژاد- قدرت به صورت گسترده تبلیغ شد که آلمانی های اصیل از نژاد آریایی هستند که همان “نژاد برتر” است. بدینترتیب هیتلر برای بسط قدرت خود در خاورمیانه وتضعیف بریتانیا و شوروی خویشاوندی تاریخی ایران و آلمان بر بستر هم پیوندی نژادی را برجسته ساخت و مسیری متفاوت با ویلهلم دوم برگزید که با تکیه بر اسلام و تجلیل از جهاد با کفار در اندیشه به زیر کشیدن قدرت های رقیب اروپایی در مستعمرات آسیایی و آفریقایی شان بود. ( رجوع کنید به کتاب آلمانی ها و ایران، نوشته دکتر ماتیاس کونتزل، ترجمه مایکل مبشری، انتشارات خاوران-انتشارات فروغ)
همانطور که حزب نازیسم در آلمان فرضیه مجعول نژاد اصیل آریایی را پایه فعالیت های پاکسازی نژادی خود قرار داد، مدل وطنی این رویکرد نیز خیلی زود سویه نژادپرستانه علیه اعراب و ترک زبان ها پیدا کرد. البته پیروان و نظریه پردازان در عین حال در پراتیک خود انسجام نداشتند و شیفتگی آنها به نژاد آریایی فقط همدلی با اروپایی های سفید پوست و چشم بور را در برمی گرفت و تمایلی به هندی ها وافغان ها نداشتند که برپایه این نظریه آنها نیز جزو اقوام هندو اروپایی بودند. دیری نکشید که اعتبار این فرضیه زیر سئوال رفته وخویشاوندی تاریخی ایرانیان و آلمانی ها تبدیل به یک ادعای ثابت نشده وذهنی شد.
بررسی تاریخ میهن از سپیده دم شکل گیری تمدن در فلات ایران ، دگرگونی ها و نوسانات زیادی را نشان می دهد که انگاره وجود یک سیمای یکسان هویتی در تمامی اعصار و دوره ها و در یک کلام روح ملی آریایی به معنی هگلی را باطل می سازد. از خلال هزاره ها اگر تاریخ ایران را واکاوی کنیم، در می یابیم از زمانی که نخستین گروه ها و قبائل انسانی در ده هزار سال پیش در پهنه جغرافیایی ایران زندگی را آغاز کردند و نخستین آثار را در دوران پارینه سنگی بر آن یادگار گذاشتند ،ایران زمین دوره های مختلف و پر تلاطمی را تا کنون گذرانده است که هر بار جمعیتی تازه وارد این خاک شدند و تعریف جدیدی از هویت ملی وایرانی خلق کردند. البته این تعریف جدید مفهومی کاملا گسسته از قبل نبود بلکه عناصری از گذشته را در خود حمل کرده و عناصر تازه ای بر آن افزوده است. هویت ملی امر دینامیک و متحول شونده ای است. بنابراین ما به جای اینکه با هویت معین ایرانی مواجه باشیم هویت های گوناگون ایرانیان در اعصار مختلف را مشاهده می کنیم.
بر خلاف ادعای باستان گرایی ایدئولوژیک، تاریخ و پیشینه ایرانیان با قوم آریایی شروع نمی شود. اگر چه اولین واحد سیاسی و فرهنگی بزرگ در ایران با امپراطوری هخامنشی و سیطره قوم آریایی بر فلات ایران شکل می گیرد اما نقطه عزیمت تمدن ایرانی دوره تاسیس حکومت هخامنشی به همت کوروش کبیر و حتی شکل گیری دولت ماد ها هم نیست.
اما حتی اگر امپراطوری هخامنشان را نقطه عزیمت کشور و تمدن ایرانی فرض کنیم، باز به نتایج باستان گرایی ایدئولوژیک نمی رسد. هخامنشی ها حکومتی چند ملیتی ، چند زبانی و چند مذهبی داشتند و در کتیبه ها و دیگر آثار باقی مانده از دوران آنها این واقعیت به نحوی صریح و روشن مشاهده می شود. هردوت هم در کتاب تاریخ خودش آریا را نه نام یک نژاد بلکه یک قوم توصیف می کند و بر وجود نژاد های گوناگون در نظامیان و ساکنان ایران زمین تاکید دارد.
البته باید تاکید کرد که هنوز حجم ندانسته ها و عناصر نامعلوم در تاریخ باستانی ایران به مراتب بیشتر از دانسته ها است و فضای عدم قطعیت اجازه طرح نظریه های مطلق و جامع را نمی دهد .این عرصه همچنان در حال شدن و تحقیق است و هر آن ممکن است واقعیت های جدیدی کشف شود که کل تصورات در مورد گذشته ایران فروبریزد.
باستان گرایی ایدئولوژیک وقتی مبنای نظری حکمرانی شده و یا بخشی از پایه های مشروعیت و هویت فرهنگی آن شود، با تقسیم ملت به موافقان و مخالفان فقط به همبستگی ملی آسیب نمی زند بلکه زمینه ساز شکل گیری نوع دیگری از اقتدار گرایی می شود و مانع دیگری در برابر گذار به دمکراسی در عصر پسا جمهوری اسلامی قرار می دهد.
نگاه ایدئولوژیک به باستان گرایی که می خواهد با گزینش برش های خاص از تاریخ ایران و پاکسازی آن شهروندان ایرانی را به درجات نابرابر تقسیم نماید و ایرانیانی که مبانی گفتمانی آن را می پذیرند را بهبا برچسب “آریایی اصیل” به عنوان شهروند درجه اول بر صدر نشاند، قرابت نظری و خویشاوندی بالایی با ناسیونالیسم افراطی دارد و دستکم مرز های آن با شووینیسم مشخص نیست. همچنین علی رغم همه تفاوت ها مقصد آن به لحاظ ماهیتی وزاویه داشتن با دمکراسی و جامعه ای که در آن انسان و کرامت انسانی عنصر کانونی است، تفاوت معناداری با جمهوری اسلامی و رویکرد ایدئولوژیک به اسلام ندارد.
ازاینرو بی دلیل نیست که برخی از احیاگران باستان گرایی ایدئولوژیک به استفاده از پاره ای مفاهیم مذهب زرتشتی برای گنجاندن در بازسازی دولت با هدف جایگزینی عناصر اسلامی روی آورده اند. این تلاش ها تصادفی نیست و به نوعی می توان آن را پسامد منطقی نگاه ایدئولوژیک منبعث از دین خوئی به حکمرانی بشمار آورد. به عنوان مثال کاربست ” فرشگرد” در پروژه های سیاسی و رسانه ای معطوف به گذار از جمهوری اسلامی در این خصوص روشنگر است. فرشگرد به معنای بازگشت به دوره طلایی و کمال آفرینش که هنوز اهریمن زمین را به سمت تباهی وآلودگی نکشانده بود، در آئین زرتشت واجد معنای مشخص است و بر بستر و سیاق آن می توان تصور های گوناگونی از آن داشت، اما وقتی پای این مفهوم به دولت کشیده می شود ومبنای یک فعالیت سیاسی معطوف به دگرگونی ساختار قدرت می شود مشکل ساز می گردد. البته اگر فقط تا مرحله تشجیع و الهام آفرینی برای باورمندان به این مفهوم مذهبی زرتشتی باقی بماند، چندان جای نگرانی نیست اما اگر قرار باشد ساخت نظام سیاسی آینده از این مفاهیم نشات بگیرد، آنگاه می تواند بیراهه ای شود مشابه آنچه اسلام گرایان ایدئولوژیک درانقلاب۵۷ با دادن وعده ساختن بهشت و رستگاری در دو عالم بوجود آوردند که در عمل جهنم سوزنده تری راخلق کرد.این گفتمان هزاره گرا با تقلیل سیاست به دوگانه اهورا-اهریمن سر ازاقتدار گرایی درمی آورد نه دمکراسی.
بدفرجامی یاشده بر کلیت عناصر و تکه های گفتمانی باستان گرایی ایدئولوژیک صدق می کند که مشابه هر نوع حکومت ایدئولوژیک دیگر بنیاد وهستی یک جامعه را تهدید کرده و به شکلی از حکمرانی بد منتهی می شود. البته تاکید می شود که مفاهیم مذهبی به خودی خود چه در زرتشتیت و چه در اسلام موضوع نقد نیستند، بلکه استفاده از آنها در ساخت دولت و پشتوانه قرار دادن نظام اجبار برای حفظ و ترویج این مفاهیم مشکل ساز است.
از اسلام وزرتشتیت قرائت های گوناگونی وجود دارد که اشکالی از آنها که در پارچوب دمکراسی می گنجد می تواند در عرصه اجتماع حضور فعالانه داشته باشد. اما حکومتی که بخواهد با تلفیق دین و دولت تشکیل شود چه اسلام ، چه زرتشتیت، چه مسیحیت و چه دین های دیگر دردسر می آفریند. لازمه دمکراسی حفظ دولت از تلفیق با هر نوع بافت مذهبی و ایدئولوژیک است. نادیده گرفتن مذموم بودن دخالت عام مذاهب در دولت و ساختار حکمرانی و تقلیل آن به اسلام باستان گرایی ایدئولوژیک را به جایی می رساند که عامدانه چشم بر روی واقعیت های دوران حکومت ساسانیان و بخصوص ایام متاخر آن ببندد. امپراطوری یادشده یک حکومت دینی شدید با امتیاز های ویژه به مغان زرتشتی بود و این مساله در انحطاط آن نقش مهمی داشت. ( رجوع کنید به کتاب شاهنشاهی ساسانی، نویسنده تورج دریایی، مترجم مرتضی ثاقب فر ، انتشارات ققنوس، سال ۱۳۸۳)
بدینترتیب با توجه به نکات گفته شده آنچه می تواند نگرانی نسبت به بازسازی استبداد در فردای جمهوری اسلامی را کاهش دهد مطالعه تاریخی و پرهیز از افتادن در دام افسانه سازی ها است. افسانه سازی ها و برخورد های ایدئولوژیک به دلیل ساده سازی و عناصر تهییجی جذاب به نظر می رسند اما در واقع سرابی بیش نیستند. پاد زهر آنها مطالعه تاریخی است که نسل جوان امروز بیش از هرچیز به آن نیاز دارد تا در تکاپو برای زیست انسانی ، آزادی و عدالت از مدار نهادهای استبدادی سلطنت و ولایت مذهبی و کلا هر رویکردی که حکومت ایدئولوژیک را توصیه کند، خارج شود. این کوشش نیازمند برخورد منصفانه و واقع بینانه و درس آموزی از تمامی فراز و نشیب های ایران در پرتو نگاه خاکستری به میراث نیاکان و گذشتگان است.
