با گذشت ۲۵ ماه از نا آرامی ها در سوریه ، وضعیت این کشور رو به وخامت است و چشم اندازی نا روشن پیش روی تحولات آن قرار دارد. کشته شدن بیش از هفتاد هزار نفر و آواره گشتن صد ها هزار نفر و وجود تضییقات گسترده در دسترسی به غذا و دارو و فقدان امنیت ابعاد کم سابقه ای به فاجعه انسانی در سوریه بخشیده است. اکنون هشدار ها نسبت به آینده سوریه به بیشتری نسطح خود رسیده است.
به باور بسیاری از ناظران این کشور در آستانه فروپاشی است. روند تحولات در هفته های گذشته اگرچه تغییرات مهمی را بوجود آورده است. اما این تغییرات در حدی نیستند تا دگرگونی بنیادی در وضعیت موجود و پایان بخشی به درگیری های خون بار و خشونت های شدید ایجاد کنند.
در حال حاضر رویارویی نیرو های ارتش سوریه و مخالفین مسلح به نوعی بن بست رسیده است. از یکطرف بشار اسد ناتوان از آن است که مناطق جنوب سوریه را از دست مخالفین خارج کند و یا آنها را به نقطه صفر برساند. از سویی دیگر مخالفین مسلح نیز قادر نیستند حکومت اسد را کاملا خلع ید کرده و به حیاتش پایان بدهند. این وضعیت باعث شده است که در کوتاه مدت دورنمایی برای تعیین تکلیف وضعیت سیاسی دیده نشود. به نظر می رسد با توجه به شرایط حاکم بر فضای سیاسی سوریه ،منازعه حالت فرسایشی و طولانی مدت پیدا نماید. دولت بشار اسد امیدوار است با کم رنگ شدن امکان فروپاشی حکومت ، بتواند اقتدارش را در دراز مدت تثبیت نماید.
روند تحولات در سوریه را می توان در محور های مختلفی دنبال نمود.
فروپاشی دولت
بررسی و رصد کردن امور نشان می دهد که دولت در سوریه دیگر عملا وجود ندارد. بشار اسد صرفا با استفاده از نیروی نظامی و مزیت ویژه در برخورداری از سلاح های سنگین می کوشد از طریق بمباران ، پرتاب موشک و خمپاره و حملات موردی در حومه دمشق موجودیتش را حفظ کند. اما عملا در اکثر نقاط سوریه دیگر دولت و نهاد های حکومتی اقتدار و اتوریته ندارند. این مساله باعث ایجاد هرج و مرج و آشوب شده است.
خلاء قدرت باعث شده هم گروه های مخالف مسلح در پی گسترش حوزه نفوذ خود باشند. اما گروه های شبه نظامی وابسته به حکومت نیز از این فرصت برای تقویت موضع خود مستقل از حکومت سوریه می کوشند. بر مبنای برخی از منابع قابل اعتنا جمهوری اسلامی در حال شکل دهی به نیرویی شبه دولتی ( الشعبا) در سوریه است تا مشابه جنگ داخلی لبنان گروهی مانند حزب الله لبنان را در سوریه تشکیل دهد و بدینترتیب حوزه نفوذ خود در این کشور را حفظ نماید.
مسئله فروپاشی سوریه و یا تجزیه احتمالی آن از سوی منابع مختلفی عنوان می شود. ممکن است با توجه به ساختار قبیله ای سوریه ، جنگ سالاری بر آن حاکم گردد و هر بخش از کشور در اختیار یک جریان و جنگ سالار قرار بگیرد. سازمان ملل نیز با درک مخاطرات بالای خلاء قدرت در سوریه در حال برنامه ریزی برای ارسال نیرو های حافظ صلح به سوریه بعد از سقوط احتمالی بشار اسد است. (۱)
البته فروپاشی سرنوشت محتوم و قطعی سوریه نیست بلکه هنوز در حد نگرانی است. افزایش توان مخالفین و بخصوص اتفاق نظر بر روی وضعیت پسا اسد در سوریه می تواند جلوی این روند را بگیرد.
انتخاب دولت موقت
سرانجام پس از کلی بحث و گفتگو رئیس دولت انتقالی در سوریه مشخص شد. غسان هیتو موفق شد در جلسه ای که ۴۸ نفر از ۶۳ عضو فعال ائتلاف ملی رای دادند ،با۳۵ رای اکثریت آراء را بدست اورد. ولی تعداد رای های او بالا نبود. از اینرو پیروزی شکننده وی نسبت به موفقیتش ایجاد تردید کرده است. هیتو پنجاه ساله ساکن امریکا است. وی موقعیت خوبی در صنعت و تجارت امریکا دارد. او ضمن موفقیت در حوزه کار حرفه ای اش روابط خوبی با انجمن های مذهبی مسلمان در آمریکا دارد و با خیلی از آنها همکاری می نماید. موقعیت خوب او در جامعه امریکا و توانایی اش در آشنایی با غرب و زبان انگلیسی برگ برنده وی برای جلب حمایت بیشتر جهانی است. اما دور بودن طولانی وی از جامعه سوریه و نا شناختگی در بین مردم داخل سوریه فاکتوری منفی است که منتقدانش استدلال می کنند وی گزینه مناسبی نیست. همچنین برخی دیگر از مخالفین مدعی هستند که وی انتخاب نیرو های سوریه نبوده است بلکه با حمایت دولت قطر و اخوان المسلمین در این جایگاه قرار گرفت. (۲)
مشکل بزرگ هیتو ایجاد انسجام در صفوف پراکنده مخالفین سوری است. نیاز مبرم جنبش اعتراضی سوریه توافق بر طرحی مشخص و وحدت نظر برای سوریه بعد از اسد و بخصوص دوره انتقالی است. کماکان تشتت در بین نیرو های مخالف سوریه یکی از معضلات بزرگ است. البته در جلسه انتخاب هیتو ، هم معاذ الخطیب رئیس ائتلاف ملی و هم ژنرال سلیم ادریس فرمانده ارتش آزاد حضور داشتند و حمایت خود را از وی اعلام کردند.
وجود صدها گروه کوچک مسلح که بعضی از آنها جزو اسلام گرایان افراطی هستند و مواضعی مشابه القاعده دارند یکی از دشوار ترین وظایف دولت موقت است. هنوز معلوم نیست که ابزار و امکانات دولت موقت د نقاطی که از کنترل نیرو های بشار اسد خارج شده است ، چیست و چگونه این دولت می خواهد اعمال مدیریت نماید.
حضور معاذ الخطیب در اجلاس اتحادیه عرب و در اختیار گرفتن کرسی سوریه اقدام سمبلیک ارزشمندی برای مخالفین بود. آنها در تلاش هستند که کرسی سوریه در سازمان کنفرانس اسلامی را نیز در اختیار بگیرند تا مسیر برای حضور آنها در سازمان ملل مساعد شود. اما با توجه به اعتراض شدید روسیه نسبت به دادن کرسی نمایندگی سوریه در اتحادیه عرب به نماینده ائتلاف ملی بعید به نظر می رسد مخالفان بتوانند نمایندگی سوریه در سازمان ملل را بزودی و به راحتی بدست آورند.
شکاف در مخالفین و موقعیت ائتلاف ملی
استعفای معاذ الخطیب موقعیت ائتلاف ملی را متزلزل ساخت. البته استعفای وی مورد قبول شورای مرکزی ائتلاف قرار نگرفته است. اما وی اعلام کرد به دلیل اینکه موقعیت رسمی به وی امکان فعالیت مطلوب را نمی دهد و همچنین در اعتراض به عدم همکاری دول غربی در تجهیز مخالفین به سلاح های سنگین از سمتش استعفا می دهد. البته فرضیه ای نیز وجود دارد که استعفای وی را به اختلافات داخلی و یا اعتراض برخی از اعضاء به استقبال وی از مذاکره مشروط با دولت بشار اسد ارتباط می دهند.
در حال حاضر بعد از انتخاب نخست وزیر اختلافات در داخل مخالفین نیز تشدید شده است. برخی معتقدند که ائتلاف ملی باید تجدید ساختار پیدا کند و با انحلال دولت موقت ، ائتلاف ارتباط مستقیمی با گروه های مخالف و ارتش آزاد برقرار نماید. همچنین ارتش آزاد را به صورت یک ارتش ملی با دیسیپلین و آمادگی نظامی بالا در آورد. در مقابل عده ای از ادامه وضع موجود دفاع می کنند.
حال باید دید این اختلافات سرنوشتی مشابه شورای ملی مخالفان نثار ائتلاف ملی می کند یا ائتلاف می تواند بین دیدگاه های مخالف وحدت و هماهنگی ایجاد نماید. همبستگی و افزایش انجسم در صفوف مخالفین فاکتور تعیین کننده ای در پیروزی جنبش اعتراضی است. بخصوص که نیرو های میانه رو و معتقد به موازین دموکراسی بتوانند هژمونی را در دست بگیرند.
قفل شدن رویارویی نظامی
عدم دسترسی مخالفین مسلح به سلاح های سنگین مانعی جدی در غلبه آنها بر نیروهای نظامی هوادار بشار اسد است. حکومت سوریه با برتری هوایی می کوشد جلوی پیشروی نیروهای نظامی را بگیرد. درگیری زمینی ریسک افزایش نرخ جداشدن مقامات نظامی و سربازان از ارتش و پیوستن به مخالفین را در بر دارد. علی رغم موافقت قطر ، عربستان و ترکیه و همراهی فرانسه و انگلستان هنوز سلاح های سنگین در اختیار جنبش اعتراضی سوریه قرار نگرفته است. در این میان برخی گزارش ها حاکی است نیروهای اطلاعاتی امریکا بخش سکولار مخالفین مسلح سوری را در اردن آمورش می دهند. البته مقامات امریکا مدعی هستند این آموزش ها و پشتیبانی لجستیک فقط شامل موارد غیر مرگ آور است. (۳)
نیویورک تایمز نیز گزارش داده است نیروهای سیا در هدایت و انتقال مهمات نظامی از سوی ترکیه و قطر به نیرو های نظامی درگیر با حکومت سوریه مشارکت داشته و به نحو موفقیت آمیزی در ۱۶۰ پرواز هواپیمای باربری ،سلاح ها را در اختیار آنها قرار داده اند. (۴)
اما سطح و میزان این سلاح ها در حدی نیست که بتواند به نحو جشمگیری موازنه قوای نظامی را به نفع مخالفین مسلح تغییر دهد. کلید کار برای دسترسی به سلاح های نظامی موثر در دست آمریکا است. از این رو معاذ الخطیب در نشست اتحادیه اعراب از دولت آمریکا خواست تا موشک های پاتریوت در اختیار جنبش اعتراضی سوریه بگذارد. وی اعلام کرد که آنها برای توقف کشتار غیر نظامیان و اهداف صلح طلبانه نیاز به این سلاح ها دارند .
اما مقامات امریکایی نگران هستند که این سلاح ها در دست نیروهای نزدیک به القاعده قرار بگیرد و تجربه جنگجویان افعانستان در زمان جنگ با شوروی تکرار شود. دولت امریکا با فشار فزاینده ای مواجه است که یا درگیر مداخله نظامی شود و یا تجهیزات نظامی پیشرفته و سنگین در اختیار ارتش آزاد سوریه قرار دهد. حمایت زیادی از این رویکرد در کنگره امریکا وجود دارد اما اوباما تا کنون تن بدان نداده است.
از سویی دیگر جان کری به دولت عراق اعتراض کرد که اهمال آنها باعث شده است تا ایران از طریق مرز هوایی این کشور سلاح و تجیزات مورد نیاز را به سوریه منتقل سازد. ادعایی که حکومت ایران رد می کند.
انفجار موشک دست ساز که خامل ماده شیمایی کلر بود موجی از نگرانی را برانگیخت. هنوز معلوم نیست چه کسی اقدام به استفاده از این سلاح مرگبار نمود. طرفین نزاع همدیگر را متهم می سازند. اکثر منطقه ای که مورد حمله قرار گرفت تحت کنترل دولت سوریه است و ساکنان آن نیز عمدتا شیعه هستند. بمب شیمایی راکت دست سازی بود که حاوی ماده کلری بود که برای پاک سازی استخر معمولا مورد استفاده قرار می گیرد. در میان قربانیان این فاجعه انسانی سربازان ارتش سوریه وجود دارند. این موارد باعث شده است تا انگشت اتهام به سمت گروه های تندروی اسلام گرای سوریه نشانه برود. از سوی دیگر برخی منابع مدعی هستند که حکومت سوریه پشت سر این اقدام است تا با خطر تبعات سنگین بمب شیمایی ، مردم و کشور سوریه را به گروگان بگیرد. سازمان ملل به صورت جدی در حال تحقیق است. روسیه ، آمریکا ،دولت سوریه و مخالفین نیز با سازمان ملل در این خصوص همکاری دارند. اما هنوز نتیجه قطعی و معتبری حاصل نشده است.
انفجار بمب در مسجدی در دمشق که منجر به کشته شدن پنجاه نفر و از جمله شیخ محمد سید رحمان البوتی روحانی برجسته مدافع بشار الاسد شد ، موجی از اعتراضات بر علیه اقدامات مغایر با حقوق بشری بخشی از مخالفین سوری را برانگیخت. سازمان های حقوق بشری طرفین نزاع را به نقض قوانین جنگ و ارتکاب جنایت جنگی متهم می کنند. البته سهم وحجم تخلفات دولت بشار اسد به مراتب زیاد تر است.
نگرانی از قدرت گرفتن نیروهای جهادی نظیر جبهه النصری باعث شده است تا عده ای نگران شوند که سقوط بشار اسد سوریه را به محلی برای مانور نیرو های اسلام گرای افراطی تبدیل کند. حضور این نیرو ها در نزدیکی ارتفاعات گولان و در مجاورت مرز های اسرائیل نیز تهدیداتی را متوجه دولت اسرائیلی کرده است. مقامات امنیتی اسرائیل در هراسند که این ینرو ها از تصف مناطق نزدیک به گولان برای حمله با مناطق یهودی نشین استفاده نمایند. البته سطح این تهدید در حدی نیست که واکنش فوری را بطلبد. اما افزایش درگیری بین ارتش سوریه و گروه های مخالف مسلح در منطقه فوق ، متغیر واکنش اسرائیل را جدی تر از قبل وارد معادلات سوریه کرده است. (۵)
در مجموع به نظر می رسد اوضاع در سوریه بیشتر به سمت بی نظمی و کنترل ناپذیری سوق می کند. تداوم بن بست و خطرات نا امنی در این کشور و تبعات منطقه ای مشوق جامعه جهانی به دخالت است. اما شکاف در شورای امنیت سازمان ملل واکنش سریع و موثر را با دشواری مواجه ساخته است. این عامل در کنار عناصری چون عدم توازن تسلیحاتی بین حکومت سوریه و مخالفین و فقدان انسجام در جنش اعتراضی در مجموع جشم اندازی را ترسیم می کند که احتمال پیدا کردن راه حل کوتاه مدت برای بحران سوریه در آن دیده نمی شود. گویا سرنوشت سوریه در منازعه و نا آرامی بلند مدت تعیین خواهد گشت. همچنین شبح فروپاشی و تجزیه اعلام نشده نیز بر سر آن قرار دارد.
منابع:
۱- http://www.aljazeera.com/video/middleeast/2013/04/201341135636807736.html
۲- http://bigstory.ap.org/article/rebels-pick-us-citizen-syrian-prime-minister
۳- http://bigstory.ap.org/article/us-training-syrian-moderates-jordan-officials
۴- پیشین
۵- http://bigstory.ap.org/article/crowd-gathers-damascus-bury-slain-preacher
