حسن روحانی در دیدار با سفیر بلژیک باز تاکید کرد در مهلت باقی مانده رسیدن به توافق جامع امکان‌پذیر است. علیرضا زاکانی، نماینده مجلس، در فردای این دیدار، تذکری شفاهی به وزیر خارجه داد که در توافق هسته‌ای نهایی شده بین ایران و آمریکا بر اساس اخبار واصله از خطوط قرمز نظام عبور شده است. وی خواهان تصویب توافق پیش از نهایی شدن در مجلس شد. اما از تأکید روحانی چه برداشت دیگری می‌توان کرد؟ با توجه به مشروط کردن امکان رسیدن به توافق به وجود اراده سیاسی در غرب از سوی روحانی می‌توان نتیجه گرفت این اظهار نظر بیشتر به دنبال تاثیرگذاری روانی است و می‌خواهد فضای مثبت در مذاکرات ایجاد کند. ولی رصد کردن و بررسی سیر اخبار و تحولات با ادعای روحانی و برداشت زاکانی سازگار نیست و رسیدن به توافق جامع با موانع جدی مواجه است و هر دو طرف باید تصمیمات بزرگ و مهمی بگیرند.
معمولا وقتی گفت‌وگوها در مرحله حساس و جدی است، مقامات مسئول اعم از ارشد و عادی به گونه‌ای صحبت می‌کنند که مذاکرات آسیب نبیند. از این رو به احتمال زیاد موضع گیری روحانی نشانه‌ای دال بر برطرف شدن موانع و دستیابی به توافقات پنهانی نیست.
افزایش شک و تردید نسبت به احتمال دستیابی به توافق جامع
در حالی که کمتر از چهار هفته به پایان فرصت چهار ماهه تمدید اقدام مشترک موقت ژنو باقی نمانده است، شک و تردید‌ها نسبت به دستیابی به توافق جامع در حال افزایش است. هشتمین دور مذاکرات وین نیز نتوانست فاصله زیاد دو طرف را کاهش دهد. آخرین دیدار هیات‌های کارشناسی نیز ضمن تاکید هر دو طرف بر مثبت بودن گفت‌وگوها دستاورد دیگری نداشت. قرار است در هفته‌های آینده جلسات نهایی بین ۱+۵ با ایران برگزار شود تا تکلیف قضیه روشن گردد.
برخی از مقامات غربی در مصاحبه با نشریه لوس آنجلس تایمز گفته‌اند اگر چه هنوز اولویت‌شان تلاش برای دستیابی به توافق جامع تا ۲۴ نوامبر است، اما احتمال کمی می‌دهند چنین اتفاقی بیفتد و از این رو به گزینه تمدید چند ماهه مذاکرات می‌اندیشند.
گزینه تمدید
البته در مراحل قبلی گفت‌وگوها دو طرف با تمدید مخالفت کردند. جواد ظریف بعد از ناکامی در نشست “وین ۸” گزینه تمدید را رد کرد. دیپلمات‌های غربی نیز اعلام کردند ترجیح می‌دهند تا تلاش‌های‌شان را بر عبور از بن بست تا مهلت باقی مانده متمرکز سازند. ولی در مذاکرات “وین ۶” نیز روند مشابهی طی شد. علی رغم مخالفت‌های اولیه سرانجام دو طرف با تمدید چهار ماهه موافقت کردند.
الآن نیز تمدید گزینه جذاب تری در مقایسه با پذیرش به هم خوردن مذاکرات و بازگشت به وضعیت قبل از اقدام مشترک شش ماهه ژنو است. این وضعیت به قول وندی شرمن مذاکره کننده ارشد آمریکایی تنش را بالا می‌برد و تبعات خطرناکی دارد.
میل به تنش‌زدایی
منافع و سیاست‌های امنیتی مقطعی دو طرف حکم می‌کند تا از گسترش تنش‌ها در کوتاه مدت اجتناب بورزند. برای آمریکا کند کردن پیشروی هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران و متوقف نگاه داشتن آن در سطح کنونی یک موفقیت موردی محسوب می‌شود. همچنین برداشته شدن بخش محدودی از تحریم‌ها دریچه‌ای برای حکومت باز کرده تا از نقطه رسیدن تحریم‌ها به وضعیت غیر قابل تحمل فاصله بگیرد.
در شرایطی که اولویت‌های ایران و آمریکا در منطقه خاور میانه تغییر کرده است، ناگزیر تنش زدایی امیتازاتی دارد.
البته ایران در شرایط قبل از ژنو نیست. تحولاتی که در جهان در یک سال گذشته رخ داده و تیره شدن روابط روسیه و آمریکا و همچنین تشدید مناقشات در خاور میانه باعث شده تا مفر‌های جدیدی برای دور زدن تحریم‌ها باز شود. اقدام دادگستری‌های اروپا در پذیرش شکایت‌های ایران و همچنین ترک افتادن در اجماع جهانی پیرامون تحریم‌های یک جانبه غرب دیگر فاکتوری است که آسیب پذیری حکومت در برابر تحریم‌ها را کاهش داده است. اما تضمینی وجود ندارد که در یک بازه زمانی بیش از یک سال دولت آمریکا نتواند فشار قبلی را بازتولید نماید.
نگاه حکومت ایران
عملکرد تیم هسته‌ای ایران بعد از توافق موقت ژنو تغییر چشمگیری داشته و به رویکرد زمان جلیلی نزدیک شده است. در این دوره نقش عباس عراقچی گه از دیپلمات‌های وابسته به رهبری و اصول گرایان افراطی است به نحو ملموسی افزایش یافته است. البته شیوه و عملکرد آنها متفاوت است اما اهداف و محتوی تقریبا یکی است. سیاست ایران در مذاکرات معطوف به توافق جامع سرسختی در برداشته شدن یکپارچه تحریم‌ها و عدم انعطاف در ارائه امتیازات بیشتر از اقدام مشترک شش ماهه ژنو است.
در واقع از دید ایران آتش بس و صلح هسته‌ای شرایط یکسانی دارد. توان تحول دولت روحانی در ماه‌های اخیر در برابر راهبرد‌های رهبری و متحدانش فرسوده شده و عملا با پذیرش خطوط قرمز هسته‌ای قدرت مانور و بن بست شکنی خود را تا میزانی از دست داده است.
حکومت می‌خواهد توان و زیر ساخت هسته‌ای تغییر نیابد و در حالی که نیاز آنی به اورانیوم غنی شده ندارد، اما ناوگان سانتریفوژ ۱۹ هزار تایی خود را حفظ نماید. همچنین نقطه گریز را نیز به عنوان شمشیری بر بالای سر غرب و بخصوص آمریکا نگاه دارد تا فاصله توقف توافقات و شروع دوباره فعالیت‌های حساس هسته‌ای مدت زمان زیادی نباشد. مجموعه عوامل تهاجمی و دفاعی باعث می‌شود تا رهبری و اصول‌گرایان از ابزار هسته‌ای برای بازدارندگی و فشار به غرب و جلو بردن سیاست‌های منطقه‌ای و جهانی خود استفاده نمایند.
موضوع سانتریفوژها
عباس عراقچی سیاست هسته‌ای حکومت را به شرح زیر فرموله می کند :
«از حقوق هسته‌ای کشور قدمی به عقب نخواهیم رفت، اما برای شفاف سازی و اعتمادسازی آمادگی کامل داریم و این بدان معنی است که هیچ عقبگردی در کار نخواهد بود، تمامی قابلیت‌های هسته‌ای ایران حفظ خواهد شد و هیچ تاسیساتی تعطیل یا حتی متوقف نخواهد شد، هیچ دستگاهی یا تجهیزاتی از بین نخواهد رفت، هیچ خدشه‌ای به تحقیق و توسعه علمی کشور وارد نخواهد شد و از همه مهم‌تر غنی سازی صنعتی با قوت و در چارچوب نیازهای کشور محقق خواهد شد و همزمان تمامی تحریم‌ها می‌بایست رفع و بر چیده شوند و جمهوری اسلامی ایران باقی ماندن حتی یک تحریم را در چارچوب توافق جامع هسته‌ای نخواهد پذیرفت.»اما بر طبق شنیده‌های متواتر در مذاکرات اخیر که عملا تبدیل به مذاکرات دو طرفه ایران و آمریکا شد و ۱+۵ معنایش را از دست داده است، مقامات آمریکا بر سر تعداد سانتریفوژ‌های مجاز برای ایران انعطاف نشان داده‌اند و حاضر هستند نیمی از ناوگان موجود غنی سازی هسته‌ای ایران با درجه غلظت کم را بپذیرند. منتها پذیرش حدودا ۴۰۰۰ تا ۵۵۰۰ سانتریفوژ مشروط به کاهش ذخیره اورانیوم غنی شده ۵ درصدی است، تا نقطه گریز هسته‌ای به بالای یک سال افزایش یابد.
برای حکومت حفظ ساختار غنی سازی به شکلی که بتواند ظرفیت ۱۹۰۰۰ سو در سال را تامین کند جنبه کلیدی دارد. البته ممکن است در دقیقه ۹۰ از این مقدار عقب نشینی نماید. بر مبنای شنیده‌های تایید نشده ایران بعد از سال ۲۰۲۱ خواهان گسترش کیفی و کمی برنامه هسته‌ای و بخصوص غنی سازی هسته‌ای است.
موضوع تحریم‌ها
موضوع مهم دیگر چگونگی برداشتن تحریم‌ها است. ایران زمانی حاضر است قرار داد جامع هسته‌ای را بپذیرد که تحریم‌های جهانی و یک جانبه به یک باره و فوری برداشته شوند. در حالی که غرب در مورد تحریم‌های یک جانبه فرایند گام به گام و در خصوص جهانی توجه به روال زمانبر آن را توصیه می‌نماید.
در عین حال تحریم‌های موشکی و غیر هسته‌ای ایران حتی در صورت توافق باقی می‌ماند. بر مبنای قانون داماتو سرمایه گذاری بالای بیست میلیون دلار در ایران از سوی شرکت‌های آمریکایی و دیگر شرکت‌های فعال در بازار آمریکا ممنوع است.
امکان تمدید در قالبی متفاوت
جبهه دیگر درگیری که مرحله رسانه‌ای آن شروع شده است آمادگی برای متهم کردن طرف مقابل به عنوان مسئول به نتیجه نرسیدن مذاکرات است. وندی شرمن پیاپیش مسئولیت را متوجه حکومت ایران کرد. عراقچی در پاسخ تهدید کرد که در زمان مقتضی با افشا کردن پیشنهادات ایران معلوم می‌شود چه کسانی اجازه به سرانجام رساندن توافقات را ندادند.
برآیند موضع گیری‌ها و کند شدن آهنگ تحرکات نشان می‌دهد علی رغم مقاومت‌های اولیه تمدید توافقات بیش از پیش به عنوان جدی‌ترین گزینه روی میز مطرح می‌شود. کاهش قیمت نفت و تاثیر منفی آن در قدرت مالی دولت نیز تاثیری مهار کننده در رویکرد تهاجمی بخش مسلط قدرت ایران دارد. البته در عین حال امکان شکست گفت‌وگوها و پاره شدن رشته مذاکرات نیز منتفی نیست. همچنین احتمال دستیابی به توافق جامع نیز در فرصت باقی مانده نا محتمل به نظر می‌رسد.
طبق توافق موقت ژنو مذاکرات ظرفیت تمدید برای حداقل دو ماه را دارد. چون عملا توافق از ماه بهمن سال ۹۲ شروع شد و آئین نامه اجرایی آن تصویب گشت. در عین حال ممکن است تمدید در قالبی متفاوت از اقدام مشترک موقت ژنو تنظیم گردد. هشدار زاکانی می‌تواند مربوط به مفاد و شرایط قرار داد جدید کوتاه مدت برای تمدید باشد.
روز‌های آینده لحظات حساسی در ماراتون نفس گیر هسته‌ای ایران است که به نظر می‌رسد بعد از وقفه‌ای چند ماهه دوباره مدافعان سیاست تقابلی در حال گسترش نفوذ خود در سیاستگذاری هسته‌ای هستند.
