نشست سه روزه عمان در حالی به پایان رسید که بر خلاف برخی از خوش‌بینی‌ها، دستاورد ملموسی و مشخصی در حل اختلافات و نزدیکی دیدگاه‌ها نداشت. اگر چه برخی از دیپلمات‌ها و ناظران از وجود پیشرفت‌های اندکی سخن راندند اما تغییری در اختلافات اساسی ایجاد نشد. با توجه به اهمیت نشست عمان، ناکامی رخ داده احتمال عدم دستیابی به توافق جامع در مهلت زمانی مقرر را بالا برد.
در مذاکرات مسقط که دو روز اول محمد جواد ظریف، کاترین اشتون و جان کری چهار دور گفتگو کردند و در روز آخر مدیران سیاسی ۱+ ۵ جلسه داشتند و در جریان گزارش مذاکرات و جمع بندی‌ها دو روز نخست قرار گرفتند، تمرکز بر پیدا کردن راه حل بود. در اجلاس‌های قبلی مذاکرات معطوف به توافق جامع بحث‌ها بر سررسیدن به درک مشترک از اختلافات بود اما این‌بار براساس ادعاهای دو طرف مذاکرات با هدف پیدا کردن راه حل مشخص صورت گرفت.
در عمان چه گذشت؟
دولت عمان نقش زیادی در برپایی نشست داشت. البته یوسف بن علوی وزیر خارجه عمان اعلام کرد این کشور بنا به درخواست ظرفین میزبانی را پذیرفته است. اما او برای اولین بار به صورت علنی آشکار ساخت دولت عمان از پنج سال پیش برای حل دیپلماتیک بحران اتمی ایران میانجی‌گری کرده است. مرحله اول و مخفی نرمش قهرمانانه نیز از عمان شروع شد. در اصل عقب‌نشینی هسته‌ای محدود ایران به دولت روحانی به ارث رسید تا در سطح علنی آن را ادامه بدهد. وزیر خارجه عمان ابتدا ابراز خوش‌بینی کرد و گفت: «نشانه‌های مثبتی برای رسیدن به توافق وجود دارد و معتقدیم که نباید این فرصت از دست برود.»
سخنان وی باعث شد تا امید‌ها برای نتیجه‌بخش بودن مذاکرات در عمان افزایش یابد. او بعد از پایان روز اول گفت که در یک مورد مهم پیشرفت‌هایی حاصل شده ولی توضیح بیشتری نداد. بعد از پایان نشست نیز از تمایل عمان برای کمک به حل مشکلات خبر داد و تصریح کرد عمان منطقه را بدون تنش می‌خواهد. اما جان کری اظهار داشت مذاکرات نه خوب بوده است و نه بد. جواد ظریف نیز گفت نتیجه هفته آینده معلوم می‌شود.
عراقچی نیز بیان داشت که جو مذاکرات خوب بوده ولی در موقعیتی نیست که بگوید پیشرفتی حاصل شده است. اما نمایندگان روسیه از همه مثبت‌تر و خوش‌بین‌تر صحبت کردند. سرگی ریابکوف، نماینده روسیه در گروه ۱+۵ در هتل البوستان مسقط در جمع خبرنگاران گفت: «طرف‌های مذاکره کننده در حال مسابقه با زمان هستند تا پیش از ۲۴ نوامبر به توافق نهایی برسند و در این رابطه قدم‌های بزرگی برداشته‌اند و اکنون امکان قوی برای رسیدن به توافق نهایی وجود دارد». او ادامه داد: «ما تاکنون نتایج مهمی به دست آورده‌ایم که سابقه نداشته است و این در واقع پیشرفت در حل پرونده هسته‌ای مورد مناقشه است.»
او در عین حال تصریح کرد امکان توافق تا قبل از ۲۴ نوامبر وجود دارد گرچه ضمانتی برای آن وجود ندارد. ریباکوف در روز چهارشنیه ۱۲ نوامبر نیز باز با خوش‌بینی اظهار داشت امکان رسیدن به توافق جامع تا پیش از ۲۴ نوامبر وجود دارد. وی در عین حال شکست مذاکرات را نیز منتفی ندانست و گفت که اگر یک روز مانده به آخر مهلت مقرر معلوم شود که توافق شدنی نیست آنگاه طرح آلترناتیوی برای تمدید مذاکرات مورد بررسی قرار می‌گیرد که از دید وی بدترین سناریوی ممکن خواهد بود. البته نافرجامی مذاکرات با سخنان اوباما در پکن قابل پیش‌بینی بود که جای امیدواری زیادی باقی نگذاشت. او تصریح کرد که اختلافات بزرگی در پرونده هسته‌ای بین دولت‌های ایران و آمریکا وجود دارد.
اما موضع‌گیری‌های تند دولت اسرائیل و همچنین اصول‌گرایان تندرو که مدعی رسیدن به توافق در پشت پرده بین ایران و آمریکا بودند این تصور را قوت بخشیده بود که شاید نشست عمان بتواند گشایش‌هایی در بن بست موجود ایجاد نماید. نتانیاهو تا جایی در این زمینه مطمئن بود که با فرستادن نامه‌هایی به کشورهای عضو ۱+ ۵ نسبت به خطرات رسیدن جمهوری اسلامی ایران به آستانه هسته‌ای شدن هشدار داد. اما روند وقایع نشست عمان نشان داد ارزیابی دستگاه‌های اطلاعاتی اسرائیل درست نبوده است.
دلایل ناکامی
بر مبنای گزارش‌های رسیده تقریبا در تمامی حوزه‌های چارچوب و سطح غنی‌سازی، راکتور آب سنگین اراک و چگونگی فرایند لغو و یا تعلیق تحریم‌ها بین دو طرف اختلافات اساسی وجود دارد. هیچ توافقی هنوز بر سر تعداد سانتریفوژها، میران مجاز غنی‌سازی اورانیوم و سطح آن صورت نگرفته است. عباس عراقچی خبر داد که موضوع کلیدی مذاکرات عمان چگونگی برداشته شدن تحریم‌ها بود که از چهار مسیر شورای امنیت، اتحادیه اروپا، کنگره آمریکا و دستورات اجرایی رییس‌جمهور آمریکا علیه ایران اعمال شده است.
وی ادامه داد: «همچنین موضوع غنی‌سازی و ابعاد آن موضوع مذاکرات سه جانبه بود. این که غنی‌سازی در هر تاسیسات به چه شکل باشد و میزان ذخایر اورانیوم غنی شده به چه شکل. همچنین راکتور تحقیقاتی اراک و سایت فردو از دیگر مسایل مورد بحث بود که به طور فشرده بر روی آنها گفت‌وگو شد و بحث‌ها هم‌چنان ادامه دارد.»
اصرار مقامات ایران بر حفظ ساختار هسته‌ای موجود و عدم همکاری مناسب با آژانس انرژی اتمی از یک سو و نگرانی آمریکا و دیگر کشورهای غربی از کوتاه شدن نقطه گریز ( فاصله توقف همکاری ایران و شروع فعالیت‌های حساس تا رسیدن به قابلیت فنی تولید بمب اتمی ) باعث شده تا مذاکرات مربوط به توافق جامع از ابتدا در وضعیت بن بستی قرار بگیرد. حوزه اختیارات و مانور مذاکره کنندگان ایرانی نیز در مذاکرات جامع محدود شده و آنها عملا به دلیل سرسختی رهبری و اصول‌گرایان ابتکار عمل‌شان را از دست داده‌اند. در مذاکرات اقدام مشترک شش ماهه ژنو تاکید هیات ایرانی بر حفظ حقوق و رفع نگرانی‌ها و تسریع در رسیدن به توافق بود. اما در توافق جامع رویکرد ظریف و همکارانش مشابه تیم جلیلی بر برداشتن به یک باره همه تحریم‌ها است. البته هنوز از رفع نگرانی‌ها صحبت می‌کنند اما وزن آن در برابر تقاضا برای برداشتن تحریم‌ها بدون تغییر بزرگ در وضعیت موجود هسته‌ای به نحو ملموسی کمتر شده است.
از سویی دیگر عدم همکاری با آژانس در خصوص تعیین تکلیف موضوع چاشنی‌های انفجاری و مواردی که مظنون هستند که در ارتباط با فناوری نظامی اتمی انجام شده‌اند دیگر متغیری است که برمذاکرات تاثیر منفی گذاشته است اگر چه نقش مستقیمی در گفتگوها ندارد.
چشم انداز پیشرو
نشست عمان اهمیت زیادی در رسیدن به توافق جامع داشت. ناکامی در این مذاکرات احتمال دستیابی به توافق جامع هسته‌ای را تا ۲۴ نوامبر کاهش داد. اکنون امکان اندکی وجود دارد که طرفین بر موانع و اختلافات فائق شوند. حتی اگر در کلیت توافق تفاهم بدست آید، موافقت بر سر جزئیات زمان بیشتری می‌طلبد و نیازمند تصمیمات سیاسی مهمی در پایتخت‌های ایران و کشورهای ۱+۵ است.
در حال حاضر احتمال موفقیت تا ۲۴ نوامبر کمتر از ۲۵ درصد است. اما مخاطرات بالای بازگشت به وضعیت قبل از توافق موقت ژنو باعث می‌شود تا طرفین از پاره‌شدن رشته مذاکرات خویشتن‌داری کنند. این نگرانی باعث می‌شود تمدید مذاکرات کماکان محتمل‌ترین پسامد گفتگوهای نهایی در وین پیش از رسیدن به موعد مقرر باشد. مهمترین پسامد نشست عمان افزایش اختلافات بین ایران و آمریکا و یا حداقل علنی شدن آن است. ابتدا ظریف در ملاقات با «فهدبن محمود» معاون نخست وزیر عمان به صورت غیر مستقیم دولت آمریکا را متهم کرد که دچار محاسبات غلط است.
سپس حسن روحانی در حاشیه جلسه دولت نا خرسندی‌اش از مواضع دولت آمریکا را آشکار ساخت و گفت: «اگر یکی از کشورهای عضو گروه ۱+۵ مشکلاتی در داخل دارد و در انتخاباتی برنده یا بازنده شده است، به ما ربطی ندارد و هر کشوری باید مشکلاتش داخلی‌اش را در درون خود حل کند.»
«اگر ۱+۵ و برخی کشورها، هدف‌شان این است که ایران از توسعه بازبماند و به دنبال بهانه‌جویی هستند، این امر امکان‌پذیر نیست و ملت ما از مسیر توسعه و حقوق خود دست برنخواهد داشت. ما حق داریم در چارچوب معاهدات آژانس بین‌الملل انرژی اتمی و پادمان‌های نظارتی از فناوری صلح‌آمیز هسته‌ای بهره‌مند شویم.»
اما ارزیابی روحانی در مورد چرایی رویکرد آمریکا درست نیست. موضع کنونی محصول موضع دولت آمریکا است که بازترین گارد را در مواجهه با برنامه هسته‌ای حکومت دارد. جمهور خواه‌ها موضع به مراتب تند تری دارند و امتیازات بیشتری را طلب می‌کنند که در مذاکرات جاری مطرح نبوده است. برخی از دیپلمات‌های غربی فاش ساختند که مذاکره کنندگان ایرانی از آنها در خصوص تاثیرات نتایج انتخابات کنگره آمریکا بر سیاست دولت آمریکا پرسیده‌اند.
این اظهارات نشان می‌دهد حداقل دولت بر خلاف اصول‌گرایان متوجه تفاوت رویکرد جمهوری خواه‌ها و دمکرات‌ها هستند و این عامل می‌تواند به نفع گشایش در مذاکرات کمک کند. اظهارات علی شمخانی دبیر شورای امنیت ملی روشن می‌سازد که دولت روحانی در چارجوب توافق نامه ژنو و بدون هیچگونه تغییری می‌خواهد همه تحریم‌ها برداشته شود. این سخنان وی نشان می‌دهد که حکومت اقدامات انجام شده را کافی دانسته و خواهان گام اضافی نیست.
«همکاری‌های ایران با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی مبتنی بر شفافیت عملکرد و در چارچوب ان.پی.تی و حتی در برخی موارد فراتر از آن بوده و بازرسی‌های بی‌شمار آژانس از تاسیسات هسته‌ای و حتی نظامی جمهوری اسلامی این موضوع را تایید نموده است.»
او یکی از دلایل اصلی کند بودن روند دستیابی به توافق در مذاکرات هسته‌ای را تعهد مطلق آمریکا به جلب رضایت رژیم صهیونیستی دانسته و تصریح می‌کند: «تداوم این سیاست ضمن ایجاد موانع جدی در مسیر دستیابی به توافق، اثرات بازدارنده خود را بر فضای مذاکرات تحمیل خواهد کرد.»
این اظهارات نشان می‌دهد دولت روحانی خواهان عبور از چارچوب خطوط ترسیم شده از سوی رهبری و اصول‌گرایان نیست و این چارچوب که در نامه ۲۰۰ نماینده مجلس به صورت جامع منتشر شد ظرفیتی برای باز کردن بن بست را ندارد. خواسته‌های نمایندگان مجلس حاوی موارد زیر است:
لغو کامل تحریم‌ها اعم از هسته‌ای و غیر آن بلافاصله بعد از انجام توافق، عدم پذیرش هرگونه محدودیت در تحقیق و توسعه غنی‌سازی، استمرار بهره‌برداری از تاسیسات هسته‌ای فردو، توسعه و ارتقای چرخه سوخت هسته‌ای در حوزه تامین و تولید سوخت مورد نیاز تاسیسات هسته‌ای، تامین سوخت مورد نیاز نیروگاه هسته‌ای بوشهر در حداکثر سقف زمانی ۵ سال و استمرار آن تا تامین ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌ای.
این خواسته‌ها متضمن حفظ ساختار غنی‌سازی موجود با ظرفیت ۱۹۰ هزار سو است که به مراتب بیشتر از نیاز‌های کنونی ایران است. عدم انعطاف در این چارچوب بخت رسیدن به توافق جامع هسته‌ای را زایل می‌سازد و با الزامات برد- برد بر مبنای تعریف طرفین همخوانی ندارد. ارزیابی دولت روحانی در دست کم گرفتن تحریم‌ها نیز مذاکرات را پیچیده‌تر می‌سازد.
بن بست در گام آخر مذاکرات توافق جامع با توجه به شروع به کار کنگره جدید آمریکا مصالحه اتمی را بسیار دشوار می‌گرداند اگر چه ناممکن نمی‌کند.
