بعد از تصویب یک فوریت کلیت طرح و تصویب سریع مفاد آن در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس، قابل پیش‌بینی بود که طرح در صحن علنی مجلس تصویب می‌شود، اما بررسی بیست دقیقه‌ای طرح و محدود کردن پیشنهادات اصلاحی و ترمیمی به سه مورد، امر غیر متعارف و تعجب‌برانگیزی بود.
تصمیم‌گیری شتابزده در خصوص طرح مهمی که تعهدات درازمدت برای کشور داشته و پیامدهای ماندگاری را در سیاست خارجی رقم می‌زند و نیازمند ساعت‌ها بحث و ایراد نظرات اصلاحی و جایگزین بود، پازل جایگاه تشریفاتی مجلس در حوزه تصمیمات هسته‌ای را تکمیل کرد.
در واقع تصمیم برای عبور موفق برجام از میدان بهارستان، بیرون از مجلس گرفته شده بود. در این مسیر روال متعارف فرصت یک ماهه در کمیسیون تخصصی برای بررسی تفصیلی طرح‌های با یک فوریت نادیده گرفته شد. همچنین در حالی که مجلس کمیسیون ویژه بررسی برجام تشکیل داده بود، طرح برای بررسی به کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی رفت که موافقان برجام در آن به طور نسبی دست بالا را داشتند.
جایگاه مجلس
مجلس در تمام ادوار بحران دوازده ساله اتمی، نقش مهمی نداشت و به صورت تبعی دنباله روی تصمیمات راس هرم قدرت دردوران تقابل و یا نرمش قهرمانانه بود. حتی مجلس در جریان اطلاعات مهم نیز قرار نداشت و فقط رئیس مجلس در سطحی در تصمیم سازی‌ها و تصمیم‌گیری‌ها مشارکت داده می‌شد.
اظهارات حسن روحانی در صدا و سیما که به طریقه مالوف با برخورد پوپولیستی و نگاه امنیتی در تفسیر مسائل داخلی و خارجی همراه بود و تصویری خلاف واقعیت در خصوص چگونگی انعقاد توافق هسته‌ای ارائه داد، برگ تایید دیگری بود که تصمیم برای اجرای برجام در شکل کنونی‌اش قطعی شده است.
متغیر اصلی که نقش تشریفاتی مجلس و رفتار فراکسیون‌های مختلف آن با برجام را تنظیم کرد، بازی دوگانه رهبری بود. در ابتدا روحانی و علی لاریجانی بنا داشتند که مجلس وارد بررسی برجام نشود و از نقش‌آفرینی شورای امنیت ملی به عنوان ناظر حمایت کند. اما با نظر خامنه‌ای، کنار گذاشتن مجلس از بررسی برجام منتفی شد و مجلس کمیسیون ویژه‌ای تشکیل داد. عدم تناسب ترکیب کمیسیون ویژه برجام با آرایش نیرو ها در مجلس نشانگر این واقعیت بود که تصمیم هرم قدرت بر ایجاد فرصت برای منتقدان و مخالفان توافق هسته‌ای است.
کمیسیون ویژه به محلی برای مانور مخالفان برجام و طرح نظرات منفی تیم مذاکره‌کننده هسته‌ای قبلی تبدیل شد. آنها با حمایت صدا و سیما توانستند از برجام مشروعیت‌زدایی کرده و آن را به پیمانی ترکمانچای گونه تنزل بدهند. در نهایت کمیسیون برجام گزارشی را تصویب کرد که نیازمند اصلاح و تغییر چشمگیر مفاد برجام بود. ولی ناگهان اقلیت کمیسیون ویژه برجام با صحنه‌گردانی علی لاریجانی طرحی مخالف نگاه کمیسیون ویژه برجام را به صحن علنی آورد و توانست با یک فوریت آن را به تصویب برساند.
علی لاریجانی در توجیه تاکیدش بر تصمیم‌گیری سریع مجلس به خواست رهبری اشاره کرد که اعتراض کرده چرا مجلس تصمیمش را اعلام نمی‌کند. در جریان بررسی جزئیات، علی زاکانی دبیر کمیسیون ویژه برجام این ادعا را رد کرد و مدعی شد رهبری طرح مورد نظر علی لاریجانی را گرفته ولی اظهار نظر را به آینده موکول کرده است.
بیشتر بخوانید: خلع ید هسته‌ای مجلس در سکانس آخر
موضوع نظر رهبری در خصوص برجام که فراکسیون اصول‌گرایان و به‌خصوص نمایندگان وابسته به جبهه پایداری تاکید بر نظر مخالف او داشتند، یکی از حوزه‌های اصلی اصطکاک و درگیری تند آنان با علی لاریجانی بود. مدافعان برجام اشاره‌ای به نظر مثبت خامنه‌ای نداشتند و فقط تاکید می کردند او در موضوع دخالت نمی‌کند.
جلسه سه نفری
در روز رای‌گیری برای جزئیات طرح برخی از نمایندگان مدعی شدند که شب قبل، علی اصغر حجازی از اعضای برجسته بیت رهبری و نیرو های امنیتی سابق، با علی لاریجانی و علی شمخانی، دبیر شورایعالی امنیت ملی جلسه داشته است. اگرچه برخی از اعضاء وابسته به جبهه پایداری چون مهدی کوچک‌زاده و حمید رسایی مدعی شدند که حضور حجازی به معنی موافقت رهبر ایران با تصمیم آنها نبوده است، اما این جلسه به خوبی دخالت رهبری در سکانس آخر خلع ید هسته‌ای از مجلس را نشان می‌دهد.
معمولا موضع‌گیری اعضاء مهم بیت رهبری و افراد نزدیک به او از جمله مشاورانش به منزله نظرات رهبری است و با دستکم بخشی از سیاست‌های او را آشکار می‌سازد. اگرچه خامنه‌ای تاکید می‌کند که نظراتش از زبان خودش بیان می‌شود اما بررسی عملکردش روشن می‌سازد او از ابزار های مختلفی استفاده کرده و ساز و کار پیچیده‌ای برای انتقال پیام‌هایش دارد.
اکثریت مجلس که اراده‌اش اغلب در نظرات رئیس بازتاب می‌یابد ،با نگاهی مشابه دولت، مدافع توافق هسته‌ای بود. علی لاریجانی شخصا انگیزه زیادی برای اجرایی شدن برجام داشت و به قول علی اکبر صالحی سنگ تمام گذاشت. اما دخالت خامنه‌ای باعث شد تا گرایش اکثریت مجلس در فرایندی غیر طبیعی و با تاخیر بروز یابد.
یک تصمیم و دو بازی
خامنه‌ای علی‌رغم اعلام ظاهری عدم دخالت در خصوص تصمیم‌گیری نسبت به برجام، دو سال پیش از آغاز ریاست جمهوری حسن روحانی، اصل تصمیم برای معامله هسته‌ای را گرفته بود و در چارچوب این تصمیم استراتژیک بازی دوگانه و متضادی را به اجرا گذاشت.
خامنه‌ای عامدانه کوشیده است ضمن رضایت توام با اکراه به معامله هسته‌ای بر مبنای مصلحت‌اندیشی عمل‌گرایانه در پشت پرده، تصویر یک منتقد و معترض در عرصه عمومی از او جا بیفتد. او ترجیح می‌دهد بدون آن که هزینه‌ای پرداخت کند و به عدول و عقب‌نشینی از سیاست‌های اعلامی‌اش متهم شود، توافق هسته‌ای اجرایی شود.
او در عین حال با میدان دادن به مخالفان، توازن قوا در داخل بلوک قدرت را نیز حفظ کرد. تحرک مخالفان در مجلس این ظرفیت را داشت تا با بی‌اعتبار سازی و ازرش‌زدایی از برجام به عنوان قراردادی ضعیف و ترکمانچای گونه پایگاه اجتماعی هوادار نظام را نسبت به برجام دچار تردید شود و مجال استفاده تبلیغاتی روحانی از کارت توافق هسته‌ای در حوزه‌های دیگر را تنگ سازد. تهدید صالحی و ظریف به مرگ هشداری جدی از سوی بخش مسلط قدرت است که آنها و دیدگاه شان در سیاست خارجی به صورت راهبردی مورد پذیرش قرار نگرفته و وضعیت متزلزلی خواهند داشت. حملات یادشده این ظرفیت بالقوه را نیز دارد در آینده و بعد از رفع نیاز نظام، مذاکره کنندگان هسته‌ای چون تیمی که در توافق پاریس فعال بود، به جرائم سنگین متهم شود.
پیامدهای عدم تصویب برجام
اگر برجام تصویب نمی‌شد و یا به صورت مشروط مورد توجه نمایندگان مجلس قرار می‌گرفت تا تغییراتی محتویای در آن داده شود، آنگاه ساختار برجام فرو می‌پاشید. در این صورت جمهوری اسلامی به عنوان مقصر اصلی شکست در انظار جهانی شناخته می‌شد و فضا برای تشدید انزوای بین‌المللی و بازگشت شرایط به قبل از توافق ژنو هموار می‌شد. طبیعی بود هزینه سنگین تشدید تحریم‌ها و وخیم‌تر شدن اوضاع نامناسب اقتصادی به بخش مسلط قدرت اجازه نمی‌داد تا ماجراجویی هسته‌ای را ادامه دهد.
آنها طرح و راهبردی برای مقابله با تهدیدهایی نداشتند که به خاطر آنها ترمز تقابل هسته‌ای را کشیده و به سمت مصالحه محدود رفته بودند. خامنه‌ای و نیرو های هم‌سو کوشش کردند تا در مبادله امتیازات حداکثر منافع را به‌دست آورند اما برجام نقطه پایانی چانه زنی‌های ایران و غرب بود. بنابراین وقتی توافق اولیه جامع اتمی در وین منعقد شد، دیگر نظام تصمیمش را گرفته بود.
در این چارچوب مجلس چون دیگر فصل‌های مناقشه هسته‌ای امکان نقش‌آفرینی غیر تشریفاتی نداشت. منتها خامنه‌ای ترجیح داد مخالفان از فرصت بررسی طرح در مجلس استفاده کنند تا با پر ایراد جلوه دادن برجام و هشدار نسبت به آسیب‌پذیری آن در خصوص نفوذ آمریکا بتواند فضای پساتوافق را در چارچوب مورد نظرش مدیریت کند و همچنین پایه‌ای برای نظارت‌های سخت‌گیرانه و حساسیت‌ها در دوران اجرا گذاشته شود.
