فرمان هسته ای خامنه ای در مراسم سالگرد فوت آیت الله خمینی مورد توجه رسانه ها و مراکز بین المللی قرار گرفت و بحث برانگیز شد. اما در مجموع واکنش دولت های غربی به فرمان آماده سازی زیرساخت ها و تاسیسات هسته ای برای تولید ۱۹۰ هزار سو (Separative Working Unit) سوخت هسته ای در سطح بالایی نبود. سخنگوی کاخ سفید و وزیر خارجه امریکا اعلام کردند که غنی سازی اورانیوم در سطح صنعتی از سوی ایران پذیرفتنی نیست و ایران باید به طور کلی غنی سازی اورانیوم و تولید پلوتونیم را متوقف سازد.همچنین در راستای دیپلماسی عمومی تصمیم جمهوری اسلامی برای گسترش محدوده غنی سازی اورانیوم را فاقد توجیه اقتصادی و فنی برشمردند.
واکنش اروپا جدی تر از آمریکا بود. اگرچه در ارزیابی تروئیکای اروپا فرمان هسته ای رهبری بر خلاف مفاد برجام نبود، اما نگرانی های شان را پنهان نکرده و این عمل را در تعارض با اعتماد سازی توصیف کردند. صریح ترین موضع گیری را ژان‌ایو لو دریان وزیر خارجه فرانسه اتخاذ کرد که قصد ایران برای آغاز روند افزایش ظرفیت غنی‌سازی اورانیوم را نزدیک شدن به “خط قرمز” خواند و تاکید کرد که بازی با خط قرمز “همیشه خطرناک است”.
اما چرایی واکنش احتیاطی و نه چندان جدی غرب در دو سطح جداگانه قابل بررسی است. پیش از آن باید توجه داشت که فرمان خامنه ای با توجه به دستور العمل ۹ ماده ای ابلاغی وی پیش از مرحله نهایی تصویب برجام در سال ۱۳۹۴، اتفاق جدیدی نیست. همچنین با توجه به مواضع و دیدگاه های خامنه ای و نگاه بخش مسلط قدرت در شرایط خروج آمریکا از برجام، یک برخورد حداقلی محسوب می شود که با تاکید بر اجرای فرمان فوق در چارچوب مفاد توافق جامع هسته ای، عملا حساسیت ها و خطوط قرمز غرب و اسرائیل و متحدان منطقه ای آنها رعایت شده است. دیگر ویژگی این فرمان جنبه تبلیغاتی و بلندپروازانه آن است که حداقل در چند سال آینده با توجه به توان واقعا موجود هسته ای ایران، قابلیت اجرا ندارد. بنابراین درچارچوب این محورها، تهدید ناشی از اجرای تصمیم خامنه ای حتی اگر از مرحله آماده سازی بگذرد ، جنبه فوری و خطرناک ندارد. ازاینرو قابل درک است که دولت های غربی حساسیت بالایی نشان ندادند.
اما ضروری است تفاوت بین رویکرد اروپا و آمریکا در نظر گرفته شود. از دید دولت کنونی آمریکا و جریان های امنیتی و سیاسی حامی آن، اصل غنی سازی اورانیوم از سوی جمهوری اسلامی ایران قابل قبول نیست که ایران در چارچوب برجام مجوز غنی سازی ۳٫۶۷ درصدی به میزان ۳۰۰ کیلوگرم در سال را دارد. بنابراین ترامپ به دنبال تحمیل تعطیلی غنی سازی اورانیوم به صورت کلی و استثنا ناپذیر بر جمهوری اسلامی از طریق تحریم های سنگین اقتصادی و انزوای سیاسی است. در این نگرش تفاوتی بین یک یا ۱۹۰ هزار سو نیست ! فرمان خامنه ای چیزی به حساسیت های آمریکا اضافه نمی کند بلکه توجیه بیشتری برای افزایش سخت گیری و تلاش های محدود کننده هسته ای فراهم می سازد.
موضع گیری جدید خامنه ای برای اروپا به طور نسبی اهمیت بیشتری دارد و اساسا مخاطب اصلی رهبری نیز اتحادیه اروپا است. وی کوشش کرد از طریق این فرمان به مقامات اروپایی این پیام را بدهد که جمهوری اسلامی محدودیت کنونی هسته ای در قالب برجام را تا زمانی می پذیرد که انتظارات اقتصادی، مالی و تجاری اش محقق شود. در غیر این صورت برنامه هسته ای با شیبی ملایم به سمت قبل از برجام سمت گیری می کند. اما بسته بندی فرمان هسته ای جدید بگونه ای است که احتمال رفتن به سمت فعالیت های حساس هسته ای را کاهش می دهد. ازاینرو خامنه ای میدان جدیدی به موازات گفتگوهای کنونی با اروپا گشود تا با افزایش توان چانه زنی مذاکره کنندگان ایرانی، حفظ برجام نیمه جان با گروه ۱+۴ امکان پذیر شود.
این برخورد اروپایی ها را زیاد نگران نمی سازد اما به هر حال آنها فشاری را متوجه خود می بینند که وضعیت مبهم کنونی شانس موفقیتی برای بقا ندارد و آنها باید به فعالیت های دیپلماتیک ، سیاسی و اقتصادی برای حفظ برجام تحرک بیشتری بدهند. ازاینرو ضمن اجتناب از واکنش تند به فرمان خامنه ای و پاسخ به جنگ کلامی وی بحث تعارض با اعتماد سازی را وسط کشیده اند. همچنین به شکلی نرم نسبت به نزدیک شدن جمهوری اسلامی به خطوط قرمز هشدار داده اند. رمزگشایی از این مواضع آشکار می سازد که نگرانی اصلی اروپایی ها انجام اقدامات هسته ای فراتر از فرمان اخیر خامنه ای است. همچنین این تلقی که خامنه ای به مرگ گرفته تا اروپایی ها به تب راضی بشوند ، خالی از ریسک نیست.به این دلیل آنها برخورد جدی با فضا سازی اخیر نداشته و پیامد عملی آن را در این مرحله گامی برای تقویت موضع چانه زنی ایران در مذاکرات ارزیابی کرده اند. اروپا با جمهوری اسلامی بر سر هدف و مقصد مذاکره اختلاف نظر ندارد، مشکل در محدودیت توان و اختیارات در اقناع و حفاظت از شرکت های اروپایی در برابر اقدامات تنبیهی آمریکا و همچنین چالش بزرگ جنگ تجاری با آمریک است.
نتیجه دیدار سه روزه نتانیاهو با مقامات ارشد اروپایی این تحلیل را تایید می کند که حفظ برجام همچنان مد نظر اروپا است و مواضع خامنه ای تغییری در نگرش و راهکار آنها ایجاد نکرده است. البته زمینه سازی برای تولید سوخت هسته ای در حجم صنعتی که کاربرد دوگانه دارد، با توجه به وضعیت نامعلوم سانتیفوژ های آی ار ۸ ( با ظرفیت تولید ۲۰ سو درسال) اسرائیل را حساس ساخته است. دولت اسرائیل و عربستان سعودی که به طور نسبی ناشکیبایی بیشتری در برابر سیاست خارجی تقابلی جمهوری اسلامی دارند، از فرمان هسته ای خامنه ای در تشدید لابی گری های خود بهره برداری خواهند کرد. انتظار می رود آنها خواهان تسریع و گسترش اقدامات تنبیهی بین المللی علیه جمهوری اسلامی شوند ودر نتیجه فشار های آنها بی تاثیر بر اروپا نخواهد بود و ممکن است روند مذاکرات کنونی بین ایران و اروپا برای حفظ برجام منهای آمریکا را تحت الشعاع قرار دهد.
در مجموع با توجه به نکات پیش گفته در این مقطع واکنش غرب به فرمان هسته ای خامنه ای محدود بوده و سمت گیری های جهانی نسبت به برنامه هسته ای و جایگاه بین المللی جمهوری اسلامی را دستخوش تغییر چشمگیری نمی کند.
